SULESİ (Gürcüce: სულესი; okunuşu: “sulesi”), tarihsel Şavşeti bölgesindeki iki yerleşim yerinin ortak adıdır. Yukarı Sulesi ve Aşağı Sulesi olarak adlandırılan bu yerleşim yerleri, bugün Artvin ilinin Şavşat ilçesinde yer alır. Bu köylerin adları 1925’te Yukarı Koyunlu ve Aşağı Koyunlu olarak değiştirilmiştir.
Birbirine çok yakın olan Aşağı Sulesi ve Yukarı Sulesi köyleri, Şavşat‘ın yaklaşık 20 km kuzeydoğusunda yer alır. İki köyün yakınında Balvana (Kirazlı), Okrobageti (Köprülü) ve Dabatsvrili (Meşeli) köyleri bulunmaktadır.
KÖYÜN ADI
İki yerleşim yerinin bilinen en eski adı Sulesi’dir. Bu ad Türkçeye Sules ve Süles biçiminde girmiştir (1:161). Sules-i Ulya (سولیس علییا : Yukarı Sulesi) ve Sules-i Süfla (سولیس سفلا: Aşağı Sulesi) olmak üzere iki ayrı yerleşim birimi olarak kaydedilmiş olan Sulesi’nin adını, 93 Harbi’nde (1877-1878) Tao-Klarceti bölgesini ele geçiren Ruslar Sulez (Сулез) olarak kaydetmiştir (2). Rus idaresi altındayken 1904’te Şavşeti ve Klarceti’yi dolaşan Niko Mari köyün adını Sulesi (სულესი) ve Sulisi (სულისი) biçiminde yazmıştır (3:103, 151).
Sulesi adının kökeni ve anlamı konusunda bilgi yoktur. Bununla birlikte Türkçe bir yer adı olmadığı için 1925’te iki köyün de adı değiştirilmiştir.
DEMOGRAFİ
Sulesi’de kadın ve erkek nüfusu ilk kez Rus idaresi tarafından 1886 yılında birlikte tespit edilmiştir. Bu tespite göre Yukarı Sulesi’de köyünde 165, Aşağı Sulesi’de köyünde 176 kişi yaşıyordu. Yukarı Sulesi köyünün nüfusunun tamamı Türk, Aşağı Sulesi’de köyünde ise 10 kişi Gürcü, 166 kişi Türk olarak kaydedilmiştir (2).
İki köyün Türkiye sınırları içinde kalmasından bir yıl sonra, 1922 yılındaki tespite göre Yukarı Sulesi’nin nüfusu 44 hanede yaşayan 266 kişiden oluşuyordu. Aşağı Sulesi’de ise 44 hane ve 272 kişi kaydedilmiştir. Bu tarihte iki köyün nüfusunun tamamı Türklerden oluşuyordu (4). İki köyün de nüfus arttığı için, bu iki tarih arasında Rus idaresindeki köylerden Osmanlı ülkesine bir göçün gerçekleşip gerçekleşmediği üzerine fikir yürütmek mümkün görünmemektedir.
Dört yıl sonra, 1926 yılında Yukarı Sulesi’de 45 hanede 304 kişi, Aşağı Sulesi’de 46 hanede 292 kişi yaşıyordu (5:189). 1935 yılına gelindiğinde Aşağı Koyunlu’nun nüfus 402 kişiye, Yukarı Koyunlu’nınki ise 410 kişiye yükselmişti (6). Günümüzde Aşağıkoyunlu köyünde yaklaşık 190 kişi, Yukarıkoyunlu köyünde de yaklaşık 150 kişi yaşamaktadır.
TARİHÇE
Tarihsel Tao-Klarceti‘nin bir parçası olan Şavşeti‘deki yerleşim yerlerinden olan iki Sulesi’nin kuruluşu hakkında bilgi yoktur. Bununla birlikte Balvana-Sulesi (Yukarı Sulesi) sınırları içinde kalan manastırın muhtemel kuruluş tarihinin 10. yüzyıla kadar geriye uzanması, iki köyün çok eski yerleşme olduğunu göstermektedir (7:15). Bu dönemde Sulesi, Gürcü yönetimi sınırları içinde yer alıyordu. 11. yüzyılın sonlarında Büyük Selçukluların egemenliğine girdi. Daha sonra birleşik Gürcü Krallığı sınırları içinde kaldı. Gürcü Krallığı’nın parçalanması sırasında bağımsız devlet olarak ortaya çıkan ve Gürcü atabeglerin yönettiği Samtshe Atabeyliği’nin (1268-1625) bir parçası olan Sulesi’yi 16. yüzyılın ikinci yarısında Osmanlılar ele geçirdi.
Uzu süre Osmanlı idaresi altında kalan iki Sulesi köyü, 1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşı’nda Rusların eline geçti. 1886 nüfus sayımında Ruslar Sulesi köyünü Aşağı Sulez (Нижний Сулез) ve Yukarı Sulez (Верхний Сулез) olarak kaydetmiştir. İki köy de Rus idaresinde Artvin sancağında (okrug) Şavşat-İmerhev kazasına (uçastok) bağlı bir köydü. İki köy de bu kaza içinde yer alan Dabatsvrili nahiyesine bağlıydı (2). Rus idaresi sırasında bölgeyi gezen Niko Mari, Agara köyüne (bugün Meşeli köyünün mahallesi) gidişte Masurati Deresi üzerindeki köprüden geçtikten sonra yarım saatlik bir yol gidip Aşağı Sulesi’ye vardığını yazar. Niko Mari’nin verdiği bilgiye göre burdaki köylerin evlerinin çoğu, iki katlı ve balkonlu ahşap yapılardı. Çatı örtüsü olarak tahta kullanılmış, ama çatı tahtaları sağlamlaştırmak için çivi çakılmamış, üzerine taşlar konmuştu (3:105).
İki Sulesi köyü, Birinci Dünya Savaşı’ndan sonra Rus idaresinin son bulmasıyla bir süre bağımsız Gürcistan’ın sınırları içinde kaldı. Kızıl Ordu’nun Gürcistan’ı işgal etmesinin hemen ardından Sovyet Rusya ile Ankara Hükümeti arasında 16 Mart 1921’de imzalanan Moskova Antlaşması’yla Türkiye’ye bırakıldı (8:II.41).
İki Sulesi köyü, 1922 nüfus cetveline göre Şavşat kazasının Merya nahiyesine bağlıydı (4). Köylerin adının Türkçe olmaması nedeniyle 1925’te Aşağı Sulesi’nin adı Aşağı Koyunlu, Yukarı Sulesi’in adı Yukarı Koyunlu olarak değiştirildi.
TARİHSEL YAPILAR
Sulesi ile Balvana köyü sınırlarında, büyük bir olasılıkla 10. yüzyılda inşa edilmiş bir manastır bulunmaktadır. Yörede “Tamara Odaları” olarak bilinen manastır, Balvana köyünün merkezinin 1,8 km doğusunda, bir kayanın dibinde yer alır. Ana kilisenin dışında başka yapılar da barındırmaktadır. Kayaya yapışık, büyük boyutta, birkaç katlı binanın yemekhane olduğu tahmin edilmektedir. Bu yapının yukarısındaki mağara oyukları da muhtemelen keşiş hücreleri olarak kullanılıyordu. Bugün Balvana Manastırı ya da Sulesi Manastırı olarak adlandırılan manastırın eski adı ve kuruluş tarihi kesin olarak bilinmemektedir. Ancak mimari özelliklerine bakarak 10. yüzyıla ait olduğu tahmin edilmektedir. Manastırın, Grigol Hantsteli’nin Yaşamı adlı elyazmasında adı geçen Tba Manastırı olabileceği yönünde görüşler vardır. Ana kilise tek nefli bit yapı olup bugüne büyük ölçüde sağlam ulaşmıştır. Kayaya yaslanmış biçimde inşa edilmiş olan kilisenin alt tarafında mezarlık bulunmaktadır (7:15, 158).
KAYNAKÇA:
1. ^ Muvahhid Zeki, Artvin Vilayeti Hakkında Malumat-ı Umumiye (Osmanlıca), 1927.
2. ^ “Şavşat-İmerhev kazası (1886 Yılı)” (Rusça).
3. ^ Niko Mari, Şavşeti ve Klarceti Gezi Günlükleri (Gürcüce), Batum, 2015 (Birinci basım: 1911, Petersburg, Rusça).
4. ^ Nurşen Gök, “Artvin Livası’nın Anavatan’a Katılışı Sırasındaki Durumuna İlişkin Belgeler”, Ankara Üniversitesi Türk İnkılâp Tarihi Enstitüsü Atatürk Yolu Dergisi, Sayı: 41, Mayıs 2008, s. 89-104.
5. ^ Muvahhid Zeki, Artvin Vilayeti Hakkında Malumat-ı Umumiye, 2010 (Birinci basım 1927).
6. ^ 1935 Genel Nüfus Sayımı, İstanbul, 1937.
7. ^ Tao-Klarceti – Tarihsel ve Kültürel Anıtlar Kataloğu (Gürcüce), (Editör) Buba Kudava, (Yazarlar) Nestan Bagauri, Zurab Batiaşvili, İrma Beridze, Buba Kudava, Nikoloz Jğenti, Goça Saitidze, Natia Hizanişvili, Tiflis, 2018.
8. ^ Mustafa Kemal Atatürk, Nutuk, İstanbul, 1934, 2. cilt.
TAO-KLARCETİ 