Ali

ALİ (Gürcüce: ალი; okunuşu: “ali”), tarihsel Samtshe bölgesinin Potshovi vadisindeki yerleşim yerlerinden biridir. Bugün Ardahan ilinin Posof ilçesinde yer alır. Adı zaman için Al ve Alköy’e dönüşmüştür.

Ali köyü, Posof‘un güneydoğusunda yer alır. Bu kasabaya 6 km uzaklıktadır. Çevresinde, Posof kasabası dışında, Caki (Yurtbekler), Sakire (Çambeli), Ohteli (Çamyazı) ve Samhalia (Asmakonak) adlı köyler bulunmaktadır.

KÖYÜN ADI
Ali, bu yerleşmenin bilinen en eski adıdır. Buradaki Gürcü manastırı hakkında 11. yüzyıla ait Gürcüce elyazmalarda da bu adla geçer. Bu Gürcüce yer adı, Türkçe kaynaklara Al olarak girmiştir. Nitekim 1595 tarihli Defter-i Mufassal-i Vilayet-i Gürcistan adlı Osmanlı mufassal defterinde Al (ال) biçiminde kaydedilmiştir. “Ali Kilisesi’nde ibadet etti” biçimindeki Gürcüce bir halk deyişinde de köyün adı Ali olarak geçer. Bu defterde ayrıca Ali Kilisa (الی كلیسا) adıyla boş bir köy kaydedilmiştir (1:I.323, 492; III.544, 558). Köyün adı 1928 tarihli Osmanlıca köy listesinde ise, Âl (آل) olarak geçer (2:761). Bu yer adı daha geç tarihte Alköy’e dönüşmüştür (3:225). 93 Harbi’nde (1877-1878) Ardahan bölgesini ele geçiren Ruslar da köyün adını, Türkçe yazılışa uygun biçimde Al (Ал) olarak kaydetmişti (4).

Gürcüce “ali” (ალი) “alev” anlamına gelir. Ahameniş döneminde Gürcistan’da da yayılmış bir din olan Zerdüştiliğin “ateşgâh” olarak bilinen ve içinde kutsal ateşin yandığı bir tapınağın muhtemelen burada da bulunmasına bağlı olarak bu ad ortaya çıkmış olabilir. Gürcistan’da Haşuri bölgesinde kalesi olan eski bir kent de Ali (ალი) adını taşımaktadır (5:27-28).

DEMOGRAFİ
Ali köyünün en erken döneme ait nüfusu, 1595 tarihli Osmanlı mufassal defteri üzerinden verilebilir. Bu defterdeki kayda göre köyün nüfusu, Osmanlı Devleti’nin Hıristiyan köylülerden aldığı ispenç vergisi veren 29 haneden oluşuyordu. Her hanede ortalama 5 kişinden oluştuğu kabul edilirse, Ali’de yaklaşık 145 kişinin yaşadığı ortaya çıkar. Hane reislerinin çoğunun İvane, Elia, Kakala, Levana, Laşkara, Vardzel, Bejan, Gogiça gibi adlar taşıması, Ali’nin bir Gürcü köyü olduğunu göstermektedir (1:I.323; II.316).

93 Harbi’nde (1877-1878) Rusların eline geçen Ali köyünde, 1886 yılında yapılan tespite göre 352 kişi yaşıyordu (4). Nüfusun tamamı Türk olarak kaydedilmiştir. 1595 yılında bir Gürcü köyü olan Ali’nin demografik yapısının değişmiş olması, köy halkının asimile olması veya köye yeni bir nüfus yerleştirilmiş olmasıyla açıklanabilir. Köyün nüfusu 1896’da 441 kişiye, 1906’da da 543 kişiye yükselmişti (6:113).

Rus ve Gürcü idarelerinden sonra 1921 yılında Türkiye’ye bırakılan köyde 1940 yılında 590 kişi, 1950 yılında 659 kişi yaşıyordu (7:354; 3:225). Günümüzde köyün nüfusu yaklaşık 150 kişiden oluşmaktadır.

TARİHÇE
Ali, tarihsel Gürcistan’ın güneybatı topraklarını oluşturan Mesheti bölgesinin köylerinden biridir. Köyde 10-11. yüzyılda inşa edilmiş ve Samtshe bölgesinin önemli dinsel merkezi haline gelmiş olan Ali Manastırı, buranın eski ve köklü bir yerleşme olduğunu göstermektedir. Osmanlılar köyü 16. yüzyılın ortasında, birleşik Gürcistan Krallığı’nın ardından bu bölgeye hakim olan bir başka Gürcü devleti Samtshe-Saatabago’dan ele geçirdi. 1595 tarihli Osmanlı mufassal deftere göre Ali, Gürcülerden ele geçirildiği için Gürcistan Vilayeti olarak adlandırılmış olan eyaletin sınırları içindeki Poshov livasının Kuzay nahiyesine bağlıydı. Bir Gürcü köyü olan yerleşmede, arpa, çavdar, darı, yonca tarımı ve arıcılık yapılıyor, sebze yetiştiriliyor, domuz ve koyun besleniyordu. Ali köyünde 2 adet değirmen bulunuyordu (1:I.323; II.316).

Ali köyü, uzun süre Osmanlı egemenliğinde kaldıktan sonar, 93 Harbi’nde (1877-1878) Rusların eline geçti. Rus idaresi sırasında Ardahan sancağının (okrug) Poshov kazasına (uçastok) bağlıydı. Bu kazada yer alan Sakire nahiyesinin 12 köyünden biriydi. Birinci Dünya Savaşı’nın sonuna doğru bölgede Rus idaresinin sona ermesinin ardından bağımsız Gürcistan’nın (1918-1921) sınırları içinde kaldı. Kızıl Ordu’nun Gürcistan’ı işgali sırasında Ankara Hükümeti’nin verdiği ültimatom üzerine Gürcü askerlerinin Ardahan bölgesinden çekilmesiyle köy fiilen Türkiye’ye katıldı. 16 Mart 1921’de, Sovyet Rusya ile Ankara Hükümeti arasında imzalanan Moskova Antlaşması’yla da Ali köyü Türkiye’ye bırakıldı (8:II.41).

Ali veya Al köyü, 1928 tarihli Osmanlıca köy listesinde, Kars vilayetinin Poshof kazasının merkez nahiyesine bağlıydı. Köyün adı il kez 1950 genel seçimlerinde Alköy olarak yazılmıştır (3:225). Ardahan kazasının 1992 yılında il olmasından sonra Posof ilçesi bu ile bağlandı ve Alköy de bu ilin köyü haline geldi.

TARİHSEL YAPILAR
Ali köyünde bulunan ve günümüze sadece yapı taşları ulaşan Ali Manastırı, tarihsel Samtshe bölgesinin önemli dinsel merkezlerinden biriydi. Aziz Giorgi’ye adanmış olan Ali Manastırı hakkında 19. yüzyıl ile 20. yüzyılda yazılar kaleme alınmıştır. Manastırdan 11. yüzyıla ait el yazmalarında söz edilmiş olması, bu kompleksin en geç 10-11. yüzyılda inşa edildiğini göstermektedir. Bu el yazmalarında manastırdaki yaşamdan söz edilmektedir. 1870’lerde manastırın yapıları hala ayaktaydı. 1890’larda bu yapıların taşları sökülmüş ve çeşitli yapılarda kullanılmıştır. 1920’lerde ise, hem manastırın bütün yapıları hem de kilisesi tamamen yıkılmıştır. Ali Manastırı’nın ana kilisesi olan Ali Kilisesi, bu yapı kompleksinin en görkemli yapısı olarak bilinmektedir. Gürcülerin başta gelen azizlerinden Aziz Giorgi’ye adamış olan kilise, haç planlı ve kubbeli bir yapıydı (9:14, 228; 10:10-11).

Alköy’de 2014 yılında yapılan inceleme sonucunda Ali Kilisesi’nin yeri, manastırın duvarları, vaftiz kurnası, bezemeli taşlar, duvar resimlerinden küçük parçalar ve yapıların dış yüzey taşları tespit edilmiştir. Köylülerin verdiği bilgiye göre, manastırın ana kilisesi olan Ali Kilisesi, köyün hemen başında bulunuyordu. Kilisenin 30 metre doğusunda manastırın diğer yapılarının izlerine rastlanmıştır. Manastırın kuzeybatı duvarı günümüze ulaşmıştır. Söz konusu duvar kalıntısı, manastırın kireç harcı kullanılarak inşa edildiğini göstermektedir. Hemen yakınında bir köylünün evinin bahçe duvarında kullanılmış olan taş, kilisedeki duvar resimlerinin izini taşımaktadır. Bu evin bahçe duvarında ayrıca kabartmalı taşlar bulunmaktadır. Yekpare bir taştan oluşan vaftiz kurnası da bu evin bahçesinde sağlam biçimde günümüze ulaşmıştır. Ali Kilisesi’nin bulunduğu kabul edilen yerin 40 metre uzağındaki mezarlığı çevreleyen duvarda, mezarlığın hemen yanındaki bir evin duvarında da dekoratif taşlar tespit edilmiştir. Kilisenin 100 metre uzağındaki başka bir evin duvarında, bu evin hemen yakınındaki bir evin bahçe duvarında manastıra ait taşlar bulunmaktadır. Ali Kilisesi’nin bulunduğu yerin doğusunda bulunan köyün camisinin avlu duvarında ve avlusunda da manastıra ait taşlar tespit edilmiştir (10:10-14).

KAYNAKÇA:
1. ^ Defter-i Mufassal-i Vilayet-i Gürcistan(Osmanlıca ve Gürcüce), (Yayımlayan) Sergi Cikia, Tiflis, 1941-1958, 3 cilt.
2. ^ Son Teşkilat-i Mülkiyede Köylerimizin Adları(Osmanlıca), İstanbul, 1928.
3. ^ 1950 Genel Nüfus Sayımı, Ankara, 1954.
4. ^ “Poshov kazası 1886 Yılı” (Rusça).
5. ^ Kartlis Tshovreba Yer Adları ve Arkeoloji Sözlüğü (Gürcüce), Tiflis, 2013.
6. ^ Candan Badem, Çarlık Yönetiminde Kars, Ardahan, Artvin, İstanbul, 2018.
7. ^ 1940 Genel Nüfus Sayımı, Ankara, 1944.
8. ^ Mustafa Kemal Atatürk, Nutuk, İstanbul, 1934, 3 cilt.
9. ^ Tao-Klarceti – Tarihsel ve Kültürel Anıtlar Kataloğu (Gürcüce), (Editör) Buba Kudava, (Yazarlar) Nestan Bagauri, Zurab Batiaşvili, İrma Beridze, Buba Kudava, Nikoloz Jğenti, Goça Saitidze, Natia Hizanişvili, Tiflis, 2018.
10. ^ 2014 Yılı Tao-Klarceti Tarihi Eserleri Araştırma Gezisi Sonuçları (Gürcüce), Tiflis, 2015.