Balvana

BALVANA (Gürcüce: ბალვანა; okunuşu: “balvana”), tarihsel Şavşeti bölgesindeki yerleşim yerlerinden biridir. Bugün Artvin ilinin Şavşat ilçesinde yer alır ve adı 1925 yılında Kirazlı olarak değiştirilmiştir.

Balvana, Şavşat’ın doğusunda yer alır. Kasabaya 21 km uzaklıktadır. Çevresinde Şavkedi (Karaköy), Kuçeni (Kocabey), Okrobageti (Köprülü) ve Aşağı Sulesi (Aşağıkoyunlu) adlı köyler bulunmaktadır.

KÖYÜN ADI
Köyün bilinen en eski adı Balvana’dır. Bu Gürcüce yer adı Türkçeye olduğu gibi, Balvana (بالوانا) biçiminde girmiştir (1:161). 93 Harbi’nde (1877-1878) Şavşeti bölgesini ele geçiren Ruslar da köyü Balvana (Балвана) olarak kaydetmiştir (2). Rus idaresi altındayken Şavşeti ve Klarceti’yi dolaşan Zakaria Çiçinadze köyden Balavani (ბალავანი), Niko Mari ise Balvana (ბალვანა) olarak söz etmiştir (3:284; 4:104-106).

Balvana, kiraz anlamına gelen Gürcüce “bali” (ბალი) kelimesinden türemiştir ve “Kirazlı” anlamına gelir. Bu ad Türkçeye çevrilecek köye Kirazlı adı verilmiştir. Köyde günümüzde de kullanılan Oşereti (ოშერეთი), Heviçala (ხევიჭალა), Sacinoba (საჯინობა) gibi mevki adları da buranın eski bir Gürcü yerleşmesi olduğuna işaret etmektedir (5:182).

DEMOGRAFİ
Balvana’nın görece erken döneme ait nüfusu 1886 tarihli Rus nüfus tespiti üzerinden verilebilir. Bu tarihte köyde 179 kişi kaydedilmiştir (2). Nüfusun tamamının “Türk” olarak yazılması, eski bir Gürcü yerleşmesi olan köyde demografik yapının değişmiş olduğunu göstermektedir. Bunun bir nedeni, Müslümanlaşmış Gürcülerin asimile olması olabilir. Nitekim Rus idaresi sırasında, 1904’te bölgeyi gezen Niko Mari, Balvana köyünde kendisine mağaraları gösteren Azmi Efendi ile Mehmed Karaahmedoğlu’nun Gürcüce konuştuğunu yazar (4:104-106).

Türkiye’ye bırakılmasından bir yıl sonra, 1922 yılında Balvana’nın nüfusu 309 kişiden oluşuyordu. Bu tarihte de nüfusun tamamı “Türk” olarak kaydedilmiştir (6). 1926 yılına gelindiğinde Balvana’nın nüfusu biraz daha artmış ve 368 kişiye ulaşmıştı (7:189). Bugün köyde yaklaşık 200 kişi yaşamaktadır.

TARİHÇE
Balvana – Sulesi köyü sınırlarında bulunan ve 10. yüzyılda inşa edildiği tahmin edilen bir manastırın varlığı, köyün hayli eski bir yerleşme olduğunu göstermektedir. Bu manastırın inşa edildiği dönemde, Balvana’nın da yer aldığı Şavşeti bölgesi Gürcü Krallığı’nın bir parçasıydı. Kısa süreli Büyük Selçuklu egemenliğinden sonra köy birleşik Gürcistan Krallığı ve Gürcü atabeglerin yönetimindeki Samtshe-Saatabago (1268-1625) sınırları içinde kaldı. 16. yüzyılın ilk yarısında Osmanlılar Balvana’yı Samtshe-Saatabago’dan ele geçirdi.

Balvana, uzun süre Osmanlı idaresi altında kaldıktan sonra, 1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşı’nda Rusların eline geçti. Rus idaresinde Artvin sancağının (okrug) Şavşet-İmerhevi kazasına (uçastok) bağlıydı. Bu kazanın Dabatsvrili nahiyesinin (сельское общество: kırsal topluluk) sekiz köyünden biriydi (2). Rus idaresi sırasında 1904’te bölgeyi gezen Niko Mari’nin verdiği bilgiye göre, köyde kayaya oyulmuş mağaraları köylüler “oda” olarak adlandırıyordu. İki sıra halindeki kaya mağaralarının üst sıradakilere ulaşmak mümkün değildi. Niko Mari, aşağı sıradaki mağaralar ise, kilisenin bir parçası olduğunu, yazıtı bulunmadığını, fakat kayanın üzeride elinde çekiç tutan bir insan kabartması olduğu yazmıştır (4:104-106).

Balvana, I. Dünya Savaşı’ın sonlarında Rus ordusunun bölgeden çekilmesinden sonra, bir süre bağımsız Gürcistan’ın sınırları içinde kaldı. Kızıl Ordu’nun Gürcistan’ı işgali sırasında (15 Şubat-17 Mart 1921) Ankara Hükümeti’nin verdiği ültimatom üzerine Gürcü askerleri bölgeden çekildi ve Balvana Türkiye’ye katıldı. 16 Mart 1921’de, Ankara Hükümeti ile Sovyet Rusya arasında imzalanan Moskova Antlaşması’yla köy Türkiye’ye bırakıldı (8:II.41).

Balvana, 1922 nüfus cetveline göre Merya nahiyesine bağlı bir köydü. Adının 1925 yılında Kirazlı olarak değiştirilmesine rağmen Balvana geç döneme kadar köyün yeni adıyla birlikte “Kirazlı (Balvane)” biçiminde resmî yayınlarda kullanılmıştır (9).

TARİHSEL YAPILAR
Balvana ve Sulesi köyü sınırlarında, mimari özelliğinden dolayı 10. yüzyılda inşa edilmiş olduğu düşünülen bir manastır bulunmaktadır. Yörede “Tamara Odaları” olarak bilinen manastır, köyün merkezinin 1,8 km doğusunda, bir kayanın dibinde yer alır. Manastır, ana kilise dışında başka yapılar da barındırmaktadır. Bugün Balvana Manastırı ya da Sulesi Manastırı olarak adlandırılan manastırın Grigol Hantsteli’nin Yaşamı adlı elyazmasında adı geçen Tba Manastırı olabileceği yönünde görüşler vardır. Ana kilise tek nefli bit yapı olup bugüne büyük ölçüde sağlam ulaşmıştır (10:15, 158).

Balvana Manastırı’na sadece yaya olarak ulaşılabilmektedir. Manastırın yapıları kayaya bitişik biçimde inşa edilmiştir. Bu yapılar arasında, kuzey tarafına bitişik mekânlar barındıran kilise özellikle dikkat çekicidir. Burada birkaç kartlı yaşam alanları, iki mezar ve üzüm teknesinin de bulunduğu bir mahzen vardır. Üst kısımdaki merdiven izleri bir zamanlar burada da mekânlar bulunduğunu göstermektedir. Kilise, bir tarafından kayaya yaslanmaktadır. İki katlı kilisenin kuzey tarafında bitişik bir yapı bulunmaktadır. Girişi kuzey taraftadır ve hemen yan tarafında bir adet pencere açıklığı vardır. Pencerenin ön üst yüzü kabartma figürlerle süslenmiştir. Bu bitişik küçük yapıdan kilisenin içine girilmektedir. Kiliseye giriş kapısının ön yüzünün üç tarafında da kabartmalar bulunmaktadır. Kilisenin doğu duvarı, yarım daire biçiminde kayaya oyulmuştur. Batı duvarında geniş bir pencere açıklığı bulunmaktadır. Kuzey duvarında küçük bir pencere açıklığı vardır. Kilisenin iç duvar yüzeyleri sarımsı kesme taşlarla inşa edilmiştir. Kilisenin alt katında tonoz örtülü bir oda bulunmaktadır (5:17).

Balvana köyündeki tarihsel yapılardan biri megalit kaledir. Balvana Kalesi’nin kalıntıları, köyün merkezinin 700 metre uzağında bir ormanın içinde bulunmaktadır. Günümüze ulaşan kale duvarlarının yüksekliği 1 metreyi bulmaktadır. Kale, orta büyüklükte ve iri taşlarla harç kullanılmadan inşa edilmiştir. Kalenin iç kısmında ağaçlar büyümüştür. Köylüler kale kalıntılarının olduğu yeri “Hartepe” olarak adlandırmaktadır (5:23)

 KAYNAKÇA:
1. ^ Muvahhid Zeki, Artvin Vilayeti Hakkında Malumat-ı Umumiye (Osmanlıca), İstanbul, 1927.
2. ^ “Şavşet-İmerhevi kazası (1886 Yılı)” (Rusça).
3. ^ Zakaria Çiçinadze, Müslüman Gürcüler ve Gürcistan’daki Köyleri (Gürcüce), Tiflis, 1913.
4. ^ Niko Mari,  Klarceti ve Şavşeti Gezi Günlükleri (Gürcüce), Batum, 2015 (Rusça; Petersburg, 1911). 
5. ^ 2015 Yılı Tao-Klarceti Tarihi Eserleri Araştırma Gezisi Sonuçları (Gürcüce), Tiflis, 2016.
6. ^ Nurşen, Gök, Artvin Livası’nın Anavatan’a Katılışı Sırasındaki Durumuna İlişkin Belgeler”, Ankara Üniversitesi Türk İnkılâp Tarihi Enstitüsü Atatürk Yolu Dergisi, Sayı: 41, Mayıs 2008, s. 89-104.
7. ^ Muvahhid Zeki, Artvin Vilayeti Hakkında Malumat-ı Umumiye, İstanbul, 2010 (Birinci basım 1927).
8. ^ Mustafa Kemal Atatürk, Nutuk, İstanbul, 1934, 2. cilt.
9. ^ 1980 Genel Nüfus Sayım, Ankara, 1981.
10. ^ Tao-Klarceti – Tarihsel ve Kültürel Anıtlar Kataloğu (Gürcüce), (Editör) Buba Kudava, (Yazarlar) Nestan Bagauri, Zurab Batiaşvili, İrma Beridze, Buba Kudava, Nikoloz Jğenti, Goça Saitidze, Natia Hizanişvili, Tiflis, 2018.