Erema

EREMA (Gürcüce: ერემა; okunuşu: “erema”), tarihsel Samtshe bölgesinin Potshovi vadisindeki yerleşim yerlerinden biridir. Bugün Ardahan ilinin Posof ilçesinde yer alır. Adı zaman içinde Erim’e dönüşmüştür.

Erema, Posof kasabasının kuzeyinde, Gürcistan sınırı yakınında yer alır. Kasabaya 22 km uzaklıktadır. Güneybatısında Satleli (Yaylaaltı), güneyinde Şuatskali (Gönülaçan), güneydoğusunda da Petobani (Kalkankaya) köyleri bulunmaktadır.

KÖYÜN ADI
Köyün bilinen en eski adı Erema veya İrema’dır. Gürcüce bir yer adı olan Erema, 1595 tarihli Osmanlı tahrir defterine İremi (ایرمی) olarak girmiştir (1:I.78). 93 Harbi’nde (1877-1878) bölgeye hakim olan Ruslar da köyün adını Erema (Эрема) biçiminde kaydetmiştir (2). 1928 tarihli köy listesinde köyün adı Erim (ۀریم) olarak yazılmıştır (3:761). Köyün adının zaman içinde değiştiği veya değiştirildiği bu kayıttan da anlaşılmaktadır.

Erema adının anlamı konusunda kaynaklarda bilgi yoktur. 16. yüzyılın sonlarında Osmanlı tahrir defterinde yazıldığı gibi İremi’den (ایرمی) değişime uğramış olduğu tahmin edilmektedir (1:III.106). Gürcüce bir kelime olan “iremi” (ირემი) geyik anlamına gelir. Köyün adının yine “iremi” kelimesinden gelen İrema olması ihtimali de vardır.

DEMOGRAFİ
Erema’nın nüfusu üzerine en erken döneme ait bilgi, 1595 tarihli Osmanlı tahrir defterinde yer alır. Ancak bu tarihte köy boş olarak kaydedilmiştir (1:I.106). Erema, Osmanlı Devleti ile Gürcü prensliği Samtshe-Saatabago (1268-1625) arasındaki savaşlar sırasında ya da Osmanlı idaresine geçtikten sonra Müslüman olmak istemeyen nüfusun göç etmesiyle boşalmış olabilir. 1878 yılında köyde 8 hanenin (yaklaşık 40 kişi) yaşadığına bakınca, köyün daha sonra yeniden meskun hale geldiği anlaşılmaktadır (1:III.106).

Erema’da kadın ve erkek nüfus ilk kez Rus idaresi tarafından birlikte tespit edilmiştir. 1886 tarihli bu tespite göre köyün nüfusu 88 kişiden oluşuyordu. Erema’da 1896’da 105, 1906’da 95 kişi yaşıyordu (2; 4:114). Gürcüce bir ada sahip olan köyde nüfusun “Türk” olarak kaydedilmiş olması, Osmanlı döneminin başında boşalmış olan köye Türklerin yerleştirilmesiyle açıklanabilir.

Bununla birlikte, Rus idaresi sırasında Ardahan bölgesini gezen Gürcü araştırmacı Konstantine Martvileli, Eremi (ერემი) olarak not ettiği köyde 10 hanede 120 Müslüman Gürcünün yaşadığını yazmıştır (5). Erema’da 1935 genel nüfusu sayımında 254 kişi kaydedilmiştir (6:125). Günümüzde ise köyde yaklaşık 20 kişi yaşamaktadır.

TARİHÇE
Tarihsel Samtshe bölgesinin Potshovi vadisinde yer alan Erema’daki Gürcüce yazıtlı kilise köyün eski bir yerleşme olduğunu göstermektedir (6:228). Nitekim Osmanlılar köyü Gürcü prensliği Samtshe-Saatabago’dan (1268-1625) ele geçirdiğinde Erema’nın bir yerleşim yeri olduğu görülmektedir. Gürcüce yazıtın Asomtavruli harflerle olduğuna bakarak, kilisenin erken ortaçağda yapıldığı söylenebilir.

Erken orta çağda bu bölge Gürcü Krallığı sınırları içinde kalıyordu. 1080 yılında bölgeye Büyük Selçukulular hakim oldu. 1121 yılında Didgori Savaşı’ya Selçuklular bölgeden çıkarıldı ve birleşik Gürcü Krallığı bölgeyi denetim alrına aldı. Daha sonra bölge ve Erema Samtshe-Saatabago sınırları içinde kaldı 16. yüzyılın ortasında da Osmanlıların eline geçti. 1595 yılı Osmanlı tahrir defterine göre Erema Çıldır Eyaleti içinde Ahısha (Ahaltsihe) livasının Ude nahiyesinde bir köydü (1:I.87). 

Ruslar 93 Harbi’nde  köyü ele geçirdiklerinde Erema yeniden meskun bir hale gelmişti. Rus idaresinde Ardahan sancağının (okrug) Poshov kazasına (uçastok) bağlı Badela nahiyesinin köylerinden biriydi (2). Birinci Dünya Savaşı’nın sonlarında Rus ordusunun bölgeden çekilmesinin ardından Erema bir süre bağımsız Gürcistan’ın sınırları içinde kaldı. Kızıl Ordu’nun Gürcistan’ı işgali daha sona ermeden 16 Mart 1921’de Sovyet Rusya ile Ankara Hükümeti arasında imzalanan Moskova Antlaşması’yla Türkiye’ye bırakıldı (7:II.41). 1928 yılında Erim adıyla kaydedilmiş olan Erema, Kars vilayetinin Poshov ilçesine bağlı Cilvana nahiyesinde yer alıyordu (3:761).

TARİHSEL YAPILAR
Erema köyündeki başlıca tarihsel yapılar Erema Kilisesi ve Erema Kalesi’dir. Erema Kilisesi’nden günümüze çok az kalıntı ulaşmıştır. Bu kalıntılar arasında bir haç kaidesi de yer alır. K. Sadovski, Erema Kilisesi’nin büyük bir kilise olduğu, sonradan yıkılıp taşlarının Gürcistan sınırındaki nöbetçi kulesinin inşasında kullanıldığını yazar. Bu kulede yer alan taşlardan birinde, Gürcüce bir yazıt bulunuyordu. Bu yazıt 1906 yılında İvane Gvaramadze tarafından kopyalanmıştır. Bu yazıtta eski Gürcü yöneticilerin adları geçmektedir. Sadovski Erema’da bir başka kiliseden de söz etmiştir (8:228; 9:8-9).

Erema Kalesi, köyün 400 metre kuzeydoğusunda bulunmaktadır. Gürcistan sınırının hemen yakınında yer alan kalenin duvar uzunluğu 40  metre kadardır (8:404; 8:9). Rus idaresi sırasında Ardahan bölgesini gezen Gürcü araştırmacı Konstantine Martvileli, köyün yukasında kocaman bir kale olduğunu yazmıştır. Martvileli’ye göre kalenin duvarları 12-15 metre yükseklikteydi ve görkemli biçimde Kura Nehri’ne bakıyordu. O tarihte neredeyse tamamen sağlam olan kalenin içindeki yapılar yıkık durumdaydı (5).

 KAYNAKÇA:
1. ^ Defter-i Mufassal-i Vilayet-i Gürcistan (Osmanlıca ve Gürcüce), (Yayıma hazırlayan) Sergi Cikia, Tiflis, 1941-1958, 3 cilt.
2. ^ “Poshov kazası (1886 Yılı)” (Rusça).
3. ^ Son Teşkilat-i Mülkiyede Köylerimizin Adları (Osmanlıca), İstanbul, 1928.
4. ^ Candan Badem, Çarlık Yönetiminde Kars, Ardahan, Artvin, İstanbul, 2018.
5 ^ Konstantine Martvileli, “Ardahan Bölgesinde”, Sakartvelo gazetesi, 7 Ekim 1917, sayı. 220.
6. ^ 1935 Genel Nüfus Sayımı, İstanbul, 1937.
7. ^ Mustafa Kemal Atatürk, Nutuk, İstanbul, 1934, 2 cilt.
8. ^ Tao-Klarceti – Tarihsel ve Kültürel Anıtlar Kataloğu (Gürcüce), (Editör) Buba Kudava, (Yazarlar) Nestan Bagauri, Zurab Batiaşvili, İrma Beridze, Buba Kudava, Nikoloz Jğenti, Goça Saitidze, Natia Hizanişvili, Tiflis, 2018.
9. ^ 2013-2014 Yılları Tao-Klarceti Tarihi Eserleri Araştırma Gezisi Sonuçları (Gürcüce), Tiflis, 2019.