ÇILDIR (Gürcüce: ჩრდილი; okunuşu: “çrdili”), günümüzde Ardahan iline bağlı ilçe ile ilçe merkezinin ve buradaki gölün adıdır. Ancak tarihsel olarak Çıldır, Gürcistan’ın güneybatı kesimini oluşturan bölgelerden biriydi. Osmanlı Devleti ele geçirdiğinde, Samtshe bölgesinin bir parçasıydı. Osmanlı Devleti, Gürcülerden ele geçirdiği ve Çıldır bölgesini de kapsayan toprakları, 1595 yılında Gürcistan Vilayeti adı altında kaydetmiştir. Gürcistan Vilayeti daha sonra, Çıldır’ın adından Çıldır Eyaleti olarak adlandırılmıştır.
ETİMOLOJİ
Çıldır, Gürcüce Çrdili’den (ჩრდილი) değişime uğrayarak ortaya çıkmış bir yer adıdır. Gürcüce “çrdili” kuzey anlamına gelir. Gürcistan’da bugün de İmereti bölgesinin Harauli Belediyesi’nde Çrdili adını taşıyan bir köy bulunmaktadır.
Çrdili adından önce Çıldır Gölü ve bugünkü kasabanın olduğu yerdeki bir yerleşme Palakatsio adını taşıyordu (1:III.379-381; 2:46). Erken orta çağda bugünkü Çıldır ilçesi toprakları Gürcü Krallığı sınırları içinde kalıyordu ve Çrdili adı bu dönemden itibaren kullanılmış olmalıdır. Ancak bugünkü Çıldır kasabasının temelini Dzurdzna adını taşıyan yerleşme oluşturmaktadır. Gürcüce bir yer adı olan Dzurdzna (ძურძნა), Türkçede Zurzna / Zurzuna’ya dönüşmüştür. Çıldır bölgesi kazaya dönüştürülünce, Zurzna’nın adı da 1920’lerde Çıldır olarak değiştirilmiştir (1:III.381; 3; 4:761).
DEMOGRAFİ
Bugünkü Çıldır kazasının erken döneme ait nüfus bilgisi, 1595 tarihli Defter-i Mufassal-i Vilayet-i Gürcistan adlı Osmanlı mufassal defteri üzerinden verilebilir. Bu tarihte Gürcistan Vilayeti olarak adlandırılan eyaletin sekiz livasından biri olan Çıldır livasının merkezi olan Rabat-i Kale-i Çıldır’da (رباط قلعۀ چلدز) yedi hane (yaklaşık 35 kişi), bugün Çıldır kasabasının yerinde olan Zurzna (زورزنە) köyünde 19 hane (yaklaşık 95 kişi) yaşıyordu. Hane reisleri ve onların babaları Demur, Elisa, Nanik, Nurala, Cavaha, İasa, Tshada, Ağdgomel, Darispan, Gogola, Şergil, Gulaba, Avak, Salar gibi adlarla kaydedilmiştir. Her hane, Osmanlı Devleti’nin Hristiyan köylülerden tahsil ettiği ispenç vergisi vermekle yükümlü kılınmıştı (1:I.263-264; II.258-259; III.379, 381). “Rabat”, kalesi olan yerleşmeye veya kalenin yanındaki yerleşmeye deniyordu. Zaman için Çıldır Kalesi Rabatı ortadan kalkmış, Zurzna köyü ise, bir yerleşme olarak varlığını korumuştur.
Çıldır bölgesi ve Zurzna, uzun süre Osmanlı egemenliğinde kaldıktan sonra, 1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşı’nın sonucunda Rusların eline geçti. Rus idaresinin 1886 yılında yaptığı nüfus tespiti sırasında, Zurzuna (Зурзуна) olarak kaydedilmiş olan köyde 128 kişi yaşıyordu. Zurzna’nın nüfusunun 1896’da 164 kişiye, 1906’da da 214 kişiye ulaştığı görülmektedir. Üç sayımda da nüfusun tamamı “Türk” olarak kaydedilmiştir. Rus idaresi sırasında Çıldır bölgesi, Ardahan sancağının (okrug) bir kazasıydı. Nüfusun Türk olarak kaydedilmiş olması, 1595 tarihli defterdeki nüfusun Türkleştiğini veya bu yerleşmenin demografik yapısının değiştiğini göstermektedir. Çıldır kazası (uçastok) ise, 40 köyü kapsıyordu ve kazanın nüfusu 8.909 kişiden oluşuyordu. Bu nüfusun % 31,4’ü (2.796 kişi) Türk, % 64,7’si (5.762 kişi) Karapapak ve % 3,9’u (351 kişi) Kürt olarak kaydedilmiştir. Bu arada Çıldır kazasının nüfusu da artmış ve 1896 yılında 10.773 kişi, 1906 yılında da 12.755 kişi olarak tespit edilmiştir (3; 5:115).
Çıldır kazası, 1940 genel nüfus sayımı sırasında, Merkez nahiye, Cala nahiyesi ve Kurtkale nahiyesi olmak üzere, üç nahiyeden oluşuyordu. Merkez nahiye 20, Cala nahiyesi 10 ve Kurtkale nahiyesi 14 köyü kapsıyordu. Bir köy büyüklüğünde olan ilçe merkezi Çıldır’da, 1.003’ü erkek ve 304’ü kadın olmak üzere 1.307 kişi yaşıyordu. Toplam 44 köyü kapsayan Çıldır kazasının toplam nüfusu ise, 10.326’sı erkek ve 10.000’i kadın olmak üzere 20.326 kişiden oluşuyordu (6:351).
Çıldır ilçesinde 2016 yılında toplam 9.539 kişi yaşıyordu. Çıldır kasabasının nüfusu ise, 2.598 kişiden oluşuyordu.
TARİHÇE
Urartu yazıtlarında Kura Nehri’nin yukarılarında ve Çıldır Gölü’nün etrafında yaşayan kabileler ve siyasi birlikler hakkında dikkat çekici bilgiler yer almaktadır. Bu yazıtlara göre Çıldır Gölü’nün etrafında İganiehi Krallığı ve bu kraliyetin bir şehri olan Makaltun bulunuyordu (2:46).
Çıldır toprakları Gürcü Krallığı sınırları içindeyken, 1071 yılındaki Malazgirt Savaşı’nın ardından Büyük Selçukluların denetimine girdi. Büyük Selçuklular 1121 yılında Didgori Savaşı’nda yenilince, Çıldır’ı yeniden Gürcüler ele geçirdi. Birleşik Gürcistan Krallığı sınırları içindeyken Çrdili (Çıldır) ile Cavaheti bölgelerinin yönetimi Tmogvi Eristavlığı’na bırakılmıştı. Çrdili bölgesi, birleşik Gürcistan Krallığı’nın zayıflaması sırasında bağımsız devlete dönüşen ve Gürcü atabeglerin yönettiği Samtshe Atabeyliği‘nin bir parçası haline geldi. 16. yüzyılın ortasında Osmanlılar bu bölgeyi Samtshe Atabeyliği’nden ele geçirdi.
Osmanlı idaresi, 1595 tarihli ve Defter-i Mufassal-i Vilayet-i Gürcistan adlı Osmanlı mufassal defterinde Gürcülerden ele geçirilen toprakları Gürcistan Vilayeti adı altında kaydetmiştir. Bu deftere göre sekiz livadan oluşan bu vilayetin livalarından biri Çıldır livası ya da “liva-i Çıldır” (لوأ چلدر) idi. Çıldır livası, Canbaz, Kenarbel ve Kurd Kalası (Kurtkale) nahiyelerinden oluşuyordu. Canbaz nahiyesi 51 köyü, Kenarbel nahiyesi 33 köyü ve Kurd Kalası nahiyesi ise 16 köyü kapsıyordu. Çıldır livası toplam 100 köyden oluşuyordu. Bu köylerden biri olan Rabat-i Kale-i Çıldır (رباط قلعۀ چلدز) Canbaz nahiyesinin ile Çıldır livasının büyük bir olasılıkla idari merkeziydi. Ancak bugünkü Çıldır kasabasının temelini Rabat-i Kale-i Çıldır değil, hemen yakınındaki Dzurdzna (Zurzna) köyü oluşturmuştur. O tarihte neredeyse insanız hale gelmiş olan Çıldır Kalesi Rabatı (Rabat-i Kale-i Çıldır), 9 Ağustos 1578’de Safeviler ile Osmanlılar arasındaki Çıldır Savaşı’nda büyük zarar görmüştü. Hem Çıldır Kalesi Rabatı hem de Zurzna köyü birer Hristiyan yerleşmesiydi (1:I.263-264; II.258-259; III.379, 381).
Çıldır, uzun süre Osmanlı egemenliğinde kaldıktan sonra, 93 Harbi’nde (1877-1878) Rusların eline geçti. Rus idaresinde Çıldır bölgesi, Kars oblastı içinde, Ardahan sancağına (okrug) bağlı bir kaza idi. Çıldır kazasının (uçastok) merkezi Zurzuna köyüydü. Zurzna, Çala nahiyesinin (маркяз: merkez) köylerinden biriydi. Çıldır kazasının nüfusu, Türk, Karapapak ve Kürtlerden oluşuyordu (3). Çıldır kazası ve Zurzna köyü, Birinci Dünya Savaşı’nın sonuna doğru bölgede Rus idaresinin sona ermesinin ardından bağımsız Gürcistan’ın (1918-1921) sınırları içinde kaldı. Kızıl Ordu’nun Gürcistan’ı işgali sırasında Ankara Hükümeti’nin verdiği ültimatom üzerine Gürcü hükümeti Ardahan ile Artvin bölgelerinden çekildi. Bunun sonucunda Çıldır bölgesi fiilen Türkiye’ye katıldı. 16 Mart 1921’de, Sovyet Rusya ile Ankara Hükümeti arasında imzalanan Moskova Antlaşması’yla da Çıldır kazası Türkiye’ye bırakıldı (7:II.41).
Çıldır bölgesi 1928 tarihli Osmanlıca köy listesine göre, Çıldır adıyla Kars vilayetine bağlı bir kazaydı. Çıldır kazası, Zurzuna (Merkez nahiye), Cala ve Kurt Kala olmak üzere üç nahiyeden oluşuyordu (4:761). 1940 genel nüfus sayımı sırasında ise, Zurzuna’nı adı Çıldır olarak değiştirilmişti ve Çıldır hazası, Merkez, Cala ve Kurtkale nahiyelerinden oluşuyordu (6:351). Ardahan 1992 yılında il olunca, Kars iline bağlı olan Çıldır ilçesi de bu ile bağlandı.
TARİHSEL YAPILAR
Çıldır bölgesi, orta çağdan kalma önemli tarihsel yapıları barındırmaktadır. Bugün Kenardere adını taşıyan Ampuri köyündeki kilise, bunlardan biridir. 20. yüzyılın başına sağlam olan Ampuri Kilises, daha sonra tamamen yıkılmıştır (8:56). Yıldırımtepe köyünde bulunan Kacistsihe (Şeytan Kalesi), günümüze büyük ölçüde sağlam ulaşmıştır. Kale içinde başka yapıların kalıntıları da bulunmaktadır (9:395). Çamardo (Akdarı) köyündeki tek nefli bir yapı olan kilise, Gürcü tarihçi Ekvtime Takaişvili tarafından 20. yüzyılın başında kayıt altına alındığında büyük ölçüde ayakta duruyordu. Çamardo Kilisesi de sonradan yıkılmıştır ve günümüze sadece duvar parçaları ile kesme taşlı küçük bir bölüm kalmıştır (8:61). Bugün Kurtkale olarak bilinen Mgeltsihe köyündeki kalenin 9-10. yüzyıllarda inşa edildiği tahmin edilmektedir. Mgeltsihe Kalesi, Gürcistan’a güneyden gelen saldırılara karşı koyma görevi görüyordu. Mgeltsihe köyünde ayrıca kiliseler bulunmaktadır. Köy kilisesi olan bu yapılardan biri büyük ölçüde ayaktadır ve duvar resimleri de kısmen günümüze ulaşmıştır (9:221-223, 401).
Çıldır ilçesinde bugün Kotanlı adını taşıyan Skarebi köyünde 10. yüzyıldan kalma bir kilise ile iki kale bulunmaktadır. Bir köy kilisesi olan Skarebi Kilisesi’nin Aziz Giorgi’ye adandığı Gürcü tarihçi Ekvtime Takaişvili’nin tespit ettiği kitabelerden anlaşılmaktadır. Ekvtime Takaişvili ayrıca 20. yüzyılın başında kilisenin güney duvarında Gürcüce yazı da tespit etmiştir (8:80). Bugün Akçakale adını taşıyan Tetrtsihe köyünde tek nefli kilise, 10. yüzyılda inşa edilmiştir. Bu yapı, Tetrtsihe (Akça Kale) olarak bilinen kalenin kilisesiydi. Çıldır Gölü’ndeki adada, çok eski bir kentin kalıntılarının olduğu yerde, kalenin eteklerinde yer alan kiliseden geriye sadece yıkıntılar kalmıştır. Tetrtsihe (Akça Kale), Tetrtsihe (Akçakale) köyünün güneybatısındaki adada yer alır. Büyük bir kale (1.600 x 850 m) olan ve köye adını veren Tetrtsihe, adadaki kenti savunmak amacıyla inşa edilmiştir (9:214-215, 390).
Çıldır ilçesindeki en önemli yapılardan biri, Tskarostavi Kilisesi’dir. Eski piskoposluk merkezi olan Tskarostavi’de piskoposluk kilisesinin ilki 6. yüzyılda inşa edilmiştir. 10. yüzyılda yeniden inşa edilen Tskarostavi Kilisesi, kubbeli bir yapıydı. 1900’lerin başlarında büyük ölçüde sağlam olan kilise 1970’lerde yıkılmış ve yerine cami inşa edilmiştir (9:224). Bugün Gölbelen adını taşıyan Urta’da 10. yüzyılda inşa edilmiş olan üç nefli bazilika bulunmaktadır. Köy kilisesi olarak inşa edilmiş olan Urta Kilisesi, bugün cami olarak kullanılmaktadır. Bundan dolayı büyük ölçüde korunmuş olan kiliseye dışarıdan cami görünümü verilmiş ve yapının içi boyanmıştır (9:215). Vaşlobi (Övündü) köyü de önemli dinsel yapılar barındıran bir yerleşmedir. 1902’de Gürcü tarihçi ve arkeolog Ekvtime Takaişvili’nin tespit ettiği Vaşlobi Manastırı, 2009 yılında alan çalışmasıyla belgelenmiştir (9:220).
KAYNAKÇA:
1. ^ Defter-i Mufassal-i Vilayet-i Gürcistan (Osmanlıca ve Gürcüce), (Yayıma hazırlayan) Sergi Cikia, Tiflis, 1941-1958, 3 cilt.
2. ^ Tao-Klarceti: Tarih ve Kültür Araştırmaları, (Editörler) Buba Kudava ve Goça Saitidze; Türkçeye çevirenler: Hasan Çelik ve Kevser Ruhi; Tiflis, 2018.
3. ^ “Çıldır kazası (1886 Yılı)” (Rusça).
4. ^ Son Teşkilat-i Mülkiyede Köylerimizin Adları (Osmanlıca), İstanbul, 1928.
5. ^ Candan Badem, Çarlık Yönetiminde Kars, Ardahan, Artvin, İstanbul, 2018.
6. ^ 1940 Genel Nüfus Sayımı, Ankara, 1944.
7. ^ Mustafa Kemal Atatürk, Nutuk, İstanbul, 1934, 3 cilt.
8. ^ 2014 Yılı Tao-Klarceti Tarihi Eserleri Araştırma Gezisi Sonuçları (Gürcüce), Tiflis, 2015.
9. ^ Tao-Klarceti – Tarihsel ve Kültürel Anıtlar Kataloğu (Gürcüce), (Editör) Buba Kudava, (Yazarlar) Nestan Bagauri, Zurab Batiaşvili, İrma Beridze, Buba Kudava, Nikoloz Jğenti, Goça Saitidze, Natia Hizanişvili, 2018, Tiflis, s. 216.
TAO-KLARCETİ 