SAMOTHE (Gürcüce: სამოთხე; okunuşu: “samoth’e”), tarihsel Eruşeti bölgesindeki yerleşim yerlerinden biridir. Bugün Ardahan ilinin Damal ilçesine bağlı bir mahalledir. Adı 1959 yılında Üçdere olarak değiştirilmiştir.
Üçdere, Damal kasabasının doğusunda yer alır ve günümüze “İnönü” adıyla bu kasabanın bir mahallesidir.
TARİHÇE
Üçdere’nin eski adı Samothe’dir. Gürcüce bir yer adı olan Samothe (სამოთხე), “cennet” anlamına gelir (1). Nitekim Gürcü araştırmacı Konstantine Martvileli 1917 yılında Samothe’nin güzel bir köy olduğunu, yan tarafında kadife gibi bir romanın bulunduğunu yazmıştır (2). Samothe, tarihsel Eruşeti bölgesinde yer alıyordu. Eruşeti, Gürcistan’ın güneybatı kesimini oluşturan bölgelerden biri ve erken dönemde Gürcü Hristiyanlığın merkeziydi. Osmanlılar bu bölgeyi ve Samothe köyünü 16. yüzyılın ortasında Gürcülerden ele geçirdi. Bu yerleşme 1595 tarihli ve Defter-i Mufassal-i Vilayet-i Gürcistan adlı mufassal defterine Samothe / Samotehi (ساموتخی) adıyla kaydedilmiştir. Köy, Gürcistan Vilayeti içinde, Ardahan-i Büzürg livasının Meşe nahiyesine bağlıydı. Bu sırada Samothe tamamen boşalmıştı (3:III.542).
Eruşeti bölgesi, uzun süre Osmanlı egemenliğinde kaldıktan sonra, 1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşı’ın ardından Çarlık Rusya’nın eline geçti. 1886 nüfus tespitinde Samothe’nin hemen yanında bulunan Damal Ardahan Okrugu’na bağlı Ardahan kazasının (uçastok) bir köyü olarak geçmesine rağmen, Samothe bu tarihte ayrı bir köy olarak kaydedilmemiştir (4). Bununla birlikte Ardahan bölgesini gezen Konstantine Martvileli 1917 yılında Samothe’den ayrı bir köy olarak söz etmiştir. Martvileli’nin verdiği bilgiye göre, orman kenarında güzel bir köy olan Samothe’de bir adet kale ile küçük bir kilisenin kalıntıları bulunuyordu (2).
Samothe köyü, 1928 tarihli Osmanlıca köy listesinde Sameothev (صاموتخەو) olarak kaydedilmiştir. Bu sırada köy, Poshof kazasının Damal nahiyesine bağlıydı (5:762). 1935 ve 1940 genel nüfus sayımı sonuçlarında ayrı bir köy olarak kaydedilmemiş olan Samothe, 1950 yılında “Samithev” adıyla Posof kazasının Damal nahiyesine bağlıydı ve köyün nüfusu 139 kişiden oluşuyordu (6:225). Somethe veya Samuthev “yabancı kökten geldiği” için köyün adı 1959 yılında 7267 sayılı kanun uyarınca Üçdere olarak değiştirilmiştir (7:530). Üçdere adının verilmesinin son dönemde köyün adının “Samithev” ve “Samuthev” biçiminde yazılmasıyla ilişkili olduğu anlaşılmaktadır. Gürcücede “sami” (სამი) üç ve “hev / hevi” (ხევი) dere anlamına gelir. Köyün bu adının Gürcüce Samhevi (სამხევი) veya Samtahevi (სამთახევი) gibi Gürcüce bir addan geldiği varsayılmış olmalıdır.
Samothe köyünde 1965 yılında 167 kişi yaşıyor ve sadece 11 kişi okuma yazma biliyordu. 1990 yılında köyün nüfusu 187 kişi olarak saptanmıştır. Üçdere daha sonra “İnönü” adıyla Damal kasabasının bir mahallesi haline getirilmiştir.
Samothe köyünün yaklaşık 1 kilometre doğusunda megalit yapı kalıntıları bulunmaktadır. Bugüne kadar incelenmemiş olan bu kalıntılar Samothe köyünün bulunduğu yerin eski çağlardan itibaren yerleşim yeri olduğunu göstermektedir (8:20).
KAYNAKÇA:
1. ^ A Comprehensive Georgian-English Dictionary, 2006, 2 cilt.
2. ^ Konstantine Martvileli, “Ardahan Bölgesinde” (Gürcüce), Sakartvelo gazetesi, 10 Ekim 1917, sayı. 222.
3. ^ Defter-i Mufassal-i Vilayet-i Gürcistan (Osmanlıca ve Gürcüce), (Yayıma hazırlayan) Sergi Cikia, Tiflis, 1941-1958, 3 cilt.
4. ^ Ardahan kazası (1886 Yılı)” (Rusça)”.
5. ^ Son Teşkilat-i Mülkiyede Köylerimizin Adları (Osmanlıca), İstanbul, 1928.
6. ^ 1950 Genel Nüfus Sayımı, Ankara, 1954.
7. ^ Köylerimiz, (Yayımlayan) İçişleri Bakanlığı, Ankara, 1968.
8. ^ 2012-2013 Yılları Tao-Klarceti Tarihi Eserleri Araştırma Gezisi Sonuçları (Gürcüce), Tiflis, 2019.
TAO-KLARCETİ 