Heva

HEVA (Gürcüce: ხევა: okunuşu: “h’eva”), tarihsel Tao-Klarceti bölgesindeki yerleşmelerden biridir. Bugün Ardahan ilinin merkez ilçesinde yer alır. Köyün adı 1959 yılında Derindere olarak değiştirilmiştir.

Heva, Ardahan‘ın kuzeybatısında yer alır. Bu kente 19 km uzaklıktadır. Şavşat ilçesi sınırındaki köyün çevresinde Sirasgomi (Sarıyamaç) ve Bebereki (Çetinsu) adlı köyler bulunmaktadır.

KÖYÜN ADI
Bu yerleşmenin bilinen en eski adı, Heva’dır. Gürcüce bir yer adı olan Heva, Osmanlıca kaynaklara da aynı biçimde girmiştir. Nitekim Defter-i Mufassal-i Vilayet-i Gürcistan adlı ve 1595 tarihli Osmanlı mufassal defterinde Heva (خوا) olarak geçer. Günümüzde Posof ilçesinde Aşıküzeyir ile Göle ilçesinde Sürügüden köylerinin eski adı da bu defterde Heva (خوا) olarak geçer (1:III.462, 516, 555). Bununla birlikte, köyün adının Türkçe yazılışı zaman içinde değişikliğe uğramış ve Hive / Hiva’ya (خیوە) dönüşmüştür (2:760). Rus idaresi ise, köyü Gürcüce yazılıma uygun biçimde Heva (Хева) olarak kaydetmiştir (3).

Heva (ხევა), “vadi” ya da “dere” anlamına gelen Gürcüce “hevi” (ხევი) kelimesinden türemiştir. Nitekim Ardahan bölgesini gezmiş olan Gürcü araştırmacı Konstantine Martvileli, bir derenin başında bulunduğu için köye bu adın verilmiş olduğunu yazar (4). Köy bir vadi içinde bulunduğu için 1959 yılında da Derindere olarak adlandırılmıştır.

DEMOGRAFİ
Heva’nın hayli erken döneme ait nüfus bilgidi, 1595 tarihli ve Defter-i Mufassal-i Vilayet-i Gürcistan adlı Osmanlı tahrir defteri üzerinden verilebilir. Bu defterde Osmanlı idaresi, vergi toplama amacıyla sadece hane reisi erkeklerin adlarını kaydetmiştir. Bu deftere göre köyün nüfusu, 17 haneden (yaklaşık 85 kişi) oluşuyordu. Her hane, Osmanlı Devleti’nin Hıristiyan köylülerden aldığı ispenç vergisi vermekle yükümlü kılınmıştı. Hane reislerinin çoğu İvane, İason, Maharebel, Gabriel, Adarnase, Saba, Papuna, Manase gibi Gürcü adları taşıyordu. Köyün nüfusu 1878’de 4 hane olarak tespit edilmiştir (1:I.440; II.430; III.516). Bu durum Osmanlı döneminde köyün büyük oranda boşalmış olduğunu göstermektedir.

93 Harbi’nde (1877-1878) Ardahan bölgesini ele geçiren Rus idaresi sırasında Heva’nın 1886 yılındaki nüfusu 27 kişiden oluşuyordu. Bu sayısı, 1896’da 37 kişiye, 1906’da da 54 kişiye yükselmişti. Bu tespitlerde nüfusun tamamı “Türk” olarak kaydedilmiştir (3; 5:111). Osmanlı döneminde köyün demografik yapısının değişmiş olduğu bu kayıtlardan da anlaşılmaktadır. Rus idaresi, Müslümanlaşmış olan Gürcüleri “Türk” adıyla kaydetmiş olabilir. Nitekim 1917 yılında Ardahan bölgesini gezen Gürcü araştırmacı Konstantine Martvileli, Heva’da 6 hanede 77 Müslüman Gürcünün yaşadığını yazmıştır (4).

Ardahan bölgesinin Türkiye’ye bırakılmasından yıllar sonra, 1935 genel nüfus sayımıda köyün nüfusu 83 kişiden oluşuyordu (6:175). Sonraki yıllarda muhtemelen yeni nüfus yerleştirilmesi sonucunda köyün nüfusu hızla artmış, 1960 yılında 234 kişiye ulaşmıştır (7:313). Günümüzde Heva’da yaklaşık 180 kişi yaşamaktadır.

TARİHÇE
Heva, tarihsel Gürcistan’ı oluşturan Mesheti bölgesinin yerleşim yerlerinden biriydi. Köyün sınırları içindeki megalit kale kalıntısı, bu yörenin çok eski bir yerleşme olduğunu göstermektedir (8:96). Bir Gürcü yerleşmesi olan Heva, birleşik Gürcistan Krallığı’ın ardından bu bölgeye hakim olan ve bir Gürcü devleti olan Samtshe Atabeyliği‘nin yönetimindeyken, 16. yüzyılın ortasında Osmanlı Devleti’nin eline geçti. 1595 tarihli Defter-i Mufassal-i Vilayet-i Gürcistan adlı Osmanlı mufassal defterine göre, Gürcistan Vilayeti içinde, Ardahan-i Büzürg livasının Güney nahiyesine bağlıydı. Bu tarihte köyde buğday, arpa, yonca tarımı ve arıcılık yapılıyor, domuz ve koyun besleniyordu. Heva’da bir adet değirmen bulunuyordu (1:I.440; II.430; III.516).

Heva, uzun süre Osmanlı yönetimi altında kaldıktan sonra, 1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşı’nın ardından Rusya İmparatorluğu’nun eline geçti. Rus idaresinde, Ardahan sancağının (okrug) Ardahan kazasına (uçastok) bağlıydı. Bu kaza içinde Değirmenköy nahiyesinin köylerinden biriydi (3). Birinci Dünya Savaşı’nın sonuna doğru bölgede Rus idaresinin sona ermesinin ardından bağımsız Gürcistan’nın (1918-1921) sınırları içinde kaldı. Kızıl Ordu’nun Gürcistan’ı işgali sırasında Ankara Hükümeti’nin verdiği ültimatom üzerine Gürcü hükümetinin Ardahan bölgesinden çekilmesiyle köy fiilen Türkiye’ye katıldı. 16 Mart 1921’de, Sovyet Rusya ile Ankara Hükümeti arasında imzalanan Moskova Antlaşması’yla da Heva köyü Türkiye’ye bırakıldı (9:II.41).

Heva, 1928 tarihli Osmanlıca köy listesine göre, Kars vilayetinin Ardahan kazasının Yalnızçam nahiyesine bağlıydı (2:760). 1935 genel nüfus sayımıda da aynı idari konuma sahipti (6:175).Türkçe kaynaklarda farklı biçimlerde yazılmış olan Heva adı, “yabancı kökten geldiği” için 1959 yılında 7267 sayılı kanunla Derindere olarak değiştirilmiştir (10:677). Bununla birlikte köyün eski adı yeni adıyla birlikte resmî kayıtlarda “Derindere (Hive)” biçiminde bir süre daha kullanılmıştır (10).

TARİHSEL YAPILAR
Heva köyünün 2 km kuzeyinde, Arsiani Dağları’nın doğu tarafında megalit bir kalenin kalıntıları günümüze ulaşmıştır. Kaba yonu taşlarla inşa edilmiş olan kalenin giriş kapısı doğu tarafta bulunmaktadır. Yıkık durumdaki kaleden geriye kalmış duvarların kalınlığı 3,5 metreyi bulmaktadır. Kalenin bulunduğu yerde başka yapıların izlerine de rastlanmıştır (8:96).

KAYNAKÇA:
1. ^ Defter-i Mufassal-i Vilayet-i Gürcistan (Osmanlıca ve Gürcüce), (Yayımlayan) Sergi Cikia, Tiflis, 1941-1958, 3 cilt.
2. ^ Son Teşkilat-i Mülkiyede Köylerimizin Adları(Osmanlıca), İstanbul, 1928.
3. ^ “Ardahan kazası (1886 Yılı)” (Rusça).
4. ^ Konstantine Martvileli, “Ardahan Bölgesinde”, Sakartvelo gazetesi, 7 Ekim 1917, sayı 220. 
5. ^ Candan Badem, Çarlık Yönetiminde Kars, Ardahan, Artvin, İstanbul, 2018.
6. ^ 1935 Genel Nüfus Sayımı, İstanbul, 1937. 
7. ^ 1960 Genel Nüfus Sayımı, Ankara, 1963.
8. ^ 2014 Yılı Tao-Klarceti Tarihi Eserleri Araştırma Gezisi Sonuçları (Gürcüce), Tiflis, 2015.
9. ^ Mustafa Kemal Atatürk, Nutuk, İstanbul, 1934, 3 cilt.
10. ^ Köylerimiz, (Yayımlayan) İçişleri Bakanlığı, Ankara, 1968.
11. ^ 1980 Genel Nüfus Sayımı, Ankara, 1981.