Doliskana

DOLİSKANA (Gürcüce: დოლისყანა; okunuşu: “dolisq’ana”), tarihsel Klarceti bölgesindeki yerleşmelerden biridir. Günümüzde Artvin ilinin merkez ilçesinde yer alır ve adı 1925’te Hamamlı olarak değiştirilmiştir.

Doliskana, Artvin kentinin doğusunda Çoruh Nehri’nin kıyısında yer alır ve kente 29 km uzaklıktadır. En yakınında Cmerki (Çimenli) ve Daba (Güzel) köyleri bulunmaktadır.

KÖYÜN ADI
Doliskana, bu yerleşmenin en eski adı olarak bilinmektedir. Türkçeye Dolishana (دولسخانە) olarak girmiştir (1:8.356). 19. yüzyılın son çeyreğinde Klarceti bölgesini ele geçiren Ruslar ise, köyün adını Dolis-hane (Долис-Хане) biçiminde kaydetmiştir (2).

Gürcüce bir yer adı olan Doliskana, yumuşak buğdayın bir türü olan “doli” (დოლი; Triticum vulgare var. ferrugineum) ile ekili alan, tarla anlamına gelen “kana” (ყანა) kelimelerinden oluşur. Doliskana bu buğdayın yetiştiği arazi, buğday tarlası anlamına gelir (3:19.).

DEMOGRAFİ
Doliskana’nın görece erken tarihli nüfusu 1876 yılı Trabzon vilayeti salnmesine dayanarak verilebilir. Salnamede köyün nüfusu 87 hane ve 482 kişi olarak kaydedilmiştir (1:8.357). Hane başına ortalama yaklaşık 5,5 kişi düşmesine bakarak, bu sayının sadece erkek nüfusu olmadığı anlaşılmaktadır. Oysa Osmanlı idaresi, bu tarihte de sadece erkek nüfusu tespit ediyordu.

Bu tarihten hemen sonra Rusların eline geçen Doliskana’nın 1886 yılındaki nüfusu 216 kişiye düşmüştü (2). 1876 yılı nüfusu sabit kabul edildiğinde bile on yıl içinde nüfusun % 55’inin Rus idaresindeki köyden Osmanlı ülkesine göç etmiş olduğu anlaşılmaktadır. Bu tarihte Berta nahiyesinin bir köyün olan Doliskana halkı, nahiyenin tamamı gibi “Türk” olarak kaydedilmiştir. Bir Gürcü köyü olan Doliskana’nın demografik yapısı Osmanlı döneminde tamamen değiştirilmiş ya da Türkleşmiş olan Gürcüleri Rus idaresi “Türk” olarak kaydetmiş olabilir.

Doliskana’nın Türkiye sınırları içinde kalmasından bir yıl sonra, 1922 yılında yapılan nüfus tespitinde, “Dolishane” olarak kaydedilen köyde 15 hane ve 57 kişi kalmıştı (4). 1876 tarihli sayı sabit veri olarak alındığında bile nüfusun % 88’inin köyden ayrılmış olduğu görülmektedir. Rus idaresi sırasında köy neredeyse boşalmıştır. Dört yıl sonra Doliskana’nın nüfusunun 24 hane ve 122 kişiden oluşması, köye dışarıdan nüfus yerleştirildiğini göstermektedir (5:141). Günümüzde köyde yaklaşık 160 kişi yaşamaktadır.

TARİHÇE
Doliskana’nın oldukça eski ve köklü bir tarihi vardır. Yazılı kaynaklarda Doliskana adı ilk kez 9. yüzyılda geçer. Gürcü kralı Aşot Kurapalati 826 yılında Doliskana köyünde öldürülmüştür. 10. yüzyıla tarihlenen Gürcü manastırı ise buranın önemli bir dinsel merkez olduğunu göstermektedir. Gürcü Krallığı sınırları içindeyken Doliskana, Kveli Kalesi Savaşı’nda II. Giorgi’nin yenilmesinden sonra Tao-Klarceti bölgesinin diğer yerleri gibi Büyük Selçuklu istilasına uğradı. Daha sonra birleşik Gürcü Krallığı, bu krallığın parçalanması sırasında bağımsız devlete dönüşen Samtshe Atabeyliği (1268-1625) sınırları içinde kaldı. Osmanlılar köyü 16. yüzyılın ortasında ele geçirdi.

Doliskana önce Livana sancağına bağlandı. Daha sonra Çıldır Eyaleti sınırları içinde yer aldı. Nitekim 17. yüzyılın hemen başında (1704) bu eyaletin Ardanuç livasının merkez nahiyesine bağlı bir köydü (6:113). 19. yüzyılda önce Trabzon eyaletinin, 1867’den itibaren Trabzon vilayetinin Lazistan sancağında Livana kazasına bağlıydı. Köyün başlıca geçim kaynağı tarımdı. Tarımın bir kolu olan hayvancılık da önemli bir yere sahipti. 1876 yılı Trabzon vilayeti salnamesinde köyde 10 eşek, 30 öküz, 50 inek, 300 keçi ve 92 koyun tespit edilmiştir (1:8.357). Keçi sayısının fazla olması, köyün arazi yapısı hakkında da bilgi vermektedir.

Doliskana, Livana kazasının bir köyüyken, 1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşı’nın bir sonucu olarak Rusların eline geçti. 93 Harbi olarak da bilinen bu savaş sırasında köy, 21 Ocak 1878’de Osmanlı-Rus çarpışmalarına sahne oldu. Ruslar, Osmanlı ordusunu bu köyde yendikten sonra Artvin’i ele geçirdi. Doliskana Rus idaresinde Artvin sancağının (okrug) Artvin kazasına (uçastok) bağlıydı. Beş köyü kapsayan Berta nahiyesi sınırları içinde kalıyordu (2).

Doliskana, Birinci Dünya Savaşı’ndan sonra bir süre bağımsız Gürcistan’ın sınırları içinde kaldı. Kızıl Ordu’nun Gürcistan’ı işgal etmesinin hemen ardından Sovyet Rusya ile Ankara Hükümeti arasında 16 Mart 1921’de imzalanan Moskova Antlaşması’yla Türkiye’ye bırakıldı (7:II.41). 1922’de Artvin livasının (vilayet) merkez kazasına bağlı Berta nahiyesi sınırları içinde yer alıyordu (4). 1925 yılında adı Hamamlı olarak değiştirildi (5:141). Bununla birlikte daha sonra resmi yayınlarda köyün yeni adının yanında “Hamamlı (Dolishane)” biçiminde eski adı da geç tarihe kadar yazılmıştır (8).

TARİHSEL YAPILAR
Doliskana’da varlığı bilinen en önemli tarihsel eser Doliskana Manastırı‘dır. Bu manastırdan geriye sadece kilise kalmıştır. Kubbeli ve haç planlı bir yapı olan Doliskana Kilisesi, 10. yüzyılda yapılmıştır. Nitekim kilisenin Gürcü Kralı III. Bagrat tarafından onuncu yüzyılın ilk yarısında inşa ettirildiği, Gürcü kralı I. Sumbat tarafından onartıldığı kubbe kasnağındaki bani portresi ile güney cephedeki yazıttan da anlaşılmaktadır. Kilisenin duvar resimlerinin bazı kısımları günümüze ulaşmıştır. 1904 yılında bölgeyi gezen Niko Mari, Doliskana Kilisesi’nin özellikle kubbe kasnağına ve dış kaplamasının güzelliğine dikkat çekmiştir. Güney duvarındaki kabartma erkek figürün kilisenin maketini elinde tutmuş olarak tasvir edilmiş olduğunu belirtir. Kilisenin ibadet yeri olan ana bölümü büyük ölçüde sağlamdır ve kilise 1998 yılına kadar cami olarak kullanılmıştır (9:136).

KAYNAKÇA:
1. ^ Trabzon Vilayeti Salnamesi − 1869-1904, (Hazırlayan) Kudret Emiroğlu, Ankara, 1993-2009, 22 cilt.
2. ^ “Artvin kazası (1886 Yılı)” (Rusça).
3. ^ Roland Topçişvili- İnga Ğutidze, XIX. Yüzyıl ve XX. Yüzyıl Başlarındaki Rus Belgelerinde Şavşeti ve Klarceti Yer Adları (Gürcüce-Türkçe-İngilizce), Tiflis, 2019.
4. ^ Nurşen Gök, “Artvin Livası’nın Anavatan’a Katılışı Sırasındaki Durumuna İlişkin Belgeler”, Ankara Üniversitesi Türk İnkılâp Tarihi Enstitüsü Atatürk Yolu Dergisi, Sayı: 41, Mayıs 2008, s. 89-104.
5. ^ Muvahhid Zeki, Artvin Vilayeti Hakkında Malumat-ı Umumiye, 2010.
6. ^ Defter-i Caba-i Eyalet-i Çıldır 1694-1732 (Gürcüce ve Osmanlıca), (Yayıma hazırlayan) Tsisana Abuladze, Tiflis 1979.
7. ^ Mustafa Kemal Atatürk, Nutuk, İstanbul, 1934, 2 cilt.
8. ^ 1980 Genel Nüfus Sayımı, Anakara, 1981.
9. ^ Tao-Klarceti – Tarihsel ve Kültürel Anıtlar Kataloğu (Gürcüce), (Editör) Buba Kudava, (Yazarlar) Nestan Bagauri, Zurab Batiaşvili, İrma Beridze, Buba Kudava, Nikoloz Jğenti, Goça Saitidze, Natia Hizanişvili, Tiflis, 2018.