Kavtarnagebi

KAVTARNAGEBİ (Gürcüce: ქავთარნაგები; okunuşu: “kavtarnagebi”), tarihsel Cavaheti bölgesinin yukarı kesiminde kalan yerleşim yerlerinden biridir. Bugün Ardahan ilinin Çıldır ilçesinde yer alır. Zamanla Kertene biçimine dönüşen köyün adı 1959’da Akkiraz olarak değiştirilmiştir. 

Kavtarnagebi, Çıldır kasabasının 35 km kuzeyinde, Gürcistan sınırında yer alır. Çevresindeki Mgeltsihe (Kurtkale), Zarabük (Dirsekkaya), Hamaş (Ağılı) ve Tskarostavi (Öncül) köyleri bulunmaktadır. 

KÖYÜN ADI
Bugün Akkiraz adını taşıyan köyün bilinen en eski adı, Kavtarnagebi’dir. Gürcüce bir yer adı olan Kavtarnagebi (ქავთარნაგები), 1595 tarihli Osmanlı mufassal defterinde Kaftarnageb (كفترنكب) adıyla kaydedilmiştir (1:I.296; III.427). Ruslar ise köyün adını 1886 tarihli nüfus sayımı sırasında Kartanakev (Картанакев) biçiminde yazmıştır (2). Köyün adı bazı Gürcüce kaynaklarda Kartanahevi (კართანახევი) olarak da geçer (3:221). Kavtarnagebi, 1928 tarihli Osmanlıca köy listesinde Kertene Köy (كرتنە كوی)  biçiminde yazılmıştır (4:764).

Gürcüce özel ad olan “Kavtara” (ქავთარა) ile “bina, ev” anlamına gelen “nagebi” (ნაგები) kelimelerinden türemiş olan Kavtarnagebi (ქავთარნაგები), “Kavtara evleri” anlamına gelir. Boçka ilçesinde, Maçaheli bölgesindeki Kavtareti adı da benzer biçimde özel addan türemiş bir yer adıdır. Akkiraz’ın bugünkü idari sınırları içinde Gaçiani (გაჩიანი), Kumuleti (ქუმულეთი), Zaldu (ზალდუ), Petrisi (პეტრისი) adlarını taşıyan ve sonradan ortadan kalkmış köyler bulunuyordu. Bu Gürcüce yer adları da bu yörenin tarihsel olarak Gürcü yerleşmesi olduğunu göstermektedir (5:32, 53, 65-66).

DEMOGRAFİ
Kavtarnagebi’nin hayli erken döneme ait nüfus bilgisi, 1595 tarihli ve Defter-i Mufassal-i Vilayet-i Gürcistan  adlı tahrir defteri üzerinden verilebilir. Bu deftere göre köyde 39 hane yaşıyordu. O dönem için Kavtarnagebi’nin büyük bir köy olduğu söylenebilir. Her hanede ortalama 5 kişinin yaşadığı kabul edilirse, köyün nüfusunun 195 kişinden oluştuğu ortaya çıkar. Osmanlı Devleti’nin Hristiyan köylülerden aldığı ispenç vergisi yükümlüsü hane reislerinin çoğu Giorgi, Baduça, Goça, Tevdore, İason, Davita, Zurab, Datuna, Lazare, Mirzia, Melik, Hahuta gibi Gürcü erkek adları kaydedilmiştir. Bu tarihte köyün nüfusunun tamamının Hıristiyan olduğu bu kayıtlardan anlaşılmaktadır (1:I.296, II.289).

Ardahan bölgesini 93 Harbi’nde (1877-1878) ele geçiren Rusların 1886 yılında gerçekleştirdiği tespite göre, köyde 312 kişi yaşıyordu. Bu nüfusun % 96,8’i (302 kişi)) Türklerden ve % 3,2’si (10 kişi) Karapapaklardan oluşuyordu (2). Köyün nüfusu Rus idaresi sırasında giderek artmış 1896’da 406 kişiye, 1906’da 465 kişiye ulaşmıştır. Bu tespitlerde nüfusun tamamı Türk olarak kaydedilmiştir (6:115). 1595 tarihli tahrirden bir Gürcü yerleşmesi olduğu görülen köyün nüfusunun Türk olarak kaydedilmiş olması, demografik yapının değiştiğini veya eski nüfusun asimile olduğunu göstermektedir.

Kavtarnagebi, Gürcistan tarafından Türkiye’ye bırakıldıktan 14 yıl sonra, 1935 yılında 844 kişi barındırıyordu (7:230). Günümüzde köyde yaklaşık 230 kişi yaşamaktadır.

TARİHÇE
Tarihsel olarak Cavaheti bölgesinin yerleşmelerinden biri olan Kavtarnagebi’de 10. yüzyıldan kalma Zegani Kilisesi, buranın çok eski bir yerleşme olduğunu göstermektedir. Erken orta çağda Gürcü Krallığı sınırları içinde bulunan köy, bu krallığın gücünü yitirmesinin ardından, uzun süre Samtshe-Saatabago‘nun (1268-1625) yönetiminde kaldı. Taş işçiliğin önemli eserlerinden sayılan Zegani Kilisesi’nin Gürcü Krallığı döneminde inşa dildiği anlaşılmaktadır. 

Kavtarnagebi 16. yüzyılın ikinci yarısında Osmanlıların eline geçti. Gürcülerden ele geçirdiği için Osmanlı idaresinin Gürcistan Vilayeti olarak adlandırdığı toprakların 1595 tarihli tahriri olan Defter-i Mufassal-i Vilayet-i Gürcistan adlı defterde Kavtarnagebi, Çıldır livasının Kurd Kalesi nahiyesine bağlıydı. Bugünkü Akkiraz köyünün idari sınırları içinde bulunan Gaçiani ve Petrisi köyleri, Kavtarnagebi’yle aynı idari konuma sahipti. Her iki köyün nüfusu bu tarihte 3’er haneden oluşuyordu. İki köy de sonradan ortadan kalkmıştır. Petrisi adıyla geride sadece kale kalmıştır. Zaldu köyü ise, 1595 tarihinde boş olarak kaydedilmiştir. Kavtarnagebi’de 1878 yılında 12 hane (yaklaşık 60 kişi) tespit edilmiştir (1:I.296, II.289, III.424-429).

Kavtarnagebi, uzun süre Çıldır Eyaleti içinde kaldıktan sonra, 93 Harbi’nin (1877-1878) sonucunda Rusların eline geçti. Rus idaresinde Kars oblastı içinde, Ardahan sancağının (okrug) Çıldır kazasına (uçastok) bağlıydı. Bu kazada Tskarostavi nahiyesinin (маркяз: merkez) 13 köyünden biriydi. Birinci Dünya Savaşı’nın sonuna doğru bölgede Rus idaresinin sona ermesinin ardından Kavtarnagebi bağımsız Gürcistan’ın (1918-1921) sınırları içinde kaldı. Kızıl Ordu’nun Gürcistan’ı işgali sırasında Ankara Hükümeti’nin verdiği ültimatom üzerine Gürcü hükümeti Ardahan ile Artvin bölgelerinden çekildi. Bunun sonucunda Kavtarnagebi fiilen Türkiye’ye katıldı. 16 Mart 1921’de, Sovyet Rusya ile Ankara Hükümeti arasında imzalanan Moskova Antlaşması’yla da köy Türkiye’ye bırakıldı (7:II.41).

Kavtarnagebi, 1928 tarihli Osmanlıca köy listesinde Kertene Köy (كرتنە كوی) adıyla, Kars vilayetinin Çıldır kazasının Kurt Kale nahiyesine bağlıydı (4:764). 1935 genel nüfus sayımında “Kerteneköy” adıyla kaydedilmiş olan köy, aynı idari konuma sahipti (7:230). Türkçe kaynaklarda farklı biçimlerde yazılmış olan Kavtarnagebi adı, “yabancı kökten geldiği” için 1959 yılında 7267 sayılı kanunla Akkiraz olarak değiştirilmiştir (9:698). Bununla birlikte köyün eski adı yeni adıyla birlikte resmî kayıtlarda “Akkiraz (Kerteneköy)” biçiminde bir süre daha kullanılmıştır

 TARİHSEL YAPILAR
Akkiraz köyünde bir kalenin var olduğu, köyün merkezindeki kayalık bir tepede günümüze ulaşan duvar kalıntılarından anlaşılmaktadır. Bugünkü köyün sınırları içinde bir başka tarihsel yapı ise, ortadan kalkmış olan Petrisi köyünün kalesidir. Petrisi Kalesi, Akkiraz köyünün 4,2 km güneybatısında, Petrisi ve Oğuz delerinin birleştiği yerde bulunmaktadır. Bu kalenin günümüze kalan duvarlarının yüksekliği 4-5 metreyi bulur. Akkiraz köyünün 4,2 km batısında, köyün sakinlerinin “Kumulet” olarak adlandırdığı yerde, megalit bir kalenin kalıntıları bulunmaktadır. Bu kalenin ortadan kalkmış olan Kumuleti adlı yerleşmenin kalesi olduğu anlaşılmaktadır. Bugün Dirsekkaya köyü sınırları içinde kalan Zegani (Zaki) Kilisesi, tarihsel olarak Kavtarnagebi bölgesinde bulunuyordu. Bu yapı, 1902 yılında çok az zarar görmüş halde ayakta duruyordu. Zegani Kilisesi 1970 yılında dinamitle neredeyse tamamen yıkılmıştır (5:32, 53, 65-66; 3:220).

KAYNAKÇA:
1. ^ Defter-i Mufassal-i Vilayet-i Gürcistan (Osmanlıca ve Gürcüce), (Yayıma hazırlayan) Sergi Cikia, Tiflis, 1941-1958, 3 cilt.
2. ^ “Çıldır kazası (1886 Yılı)” (Rusça).
3. ^ Tao-Klarceti – Tarihsel ve Kültürel Anıtlar Kataloğu(Gürcüce), (Editör) Buba Kudava, (Yazarlar) Nestan Bagauri, Zurab Batiaşvili, İrma Beridze, Buba Kudava, Nikoloz Jğenti, Goça Saitidze, Natia Hizanişvili, Tiflis, 2018.
4. ^ Son Teşkilat-i Mülkiyede Köylerimizin Adları (Osmanlıca), İstanbul, 1928. 
5. ^ 2014 Yılı Tao-Klarceti Tarihi Eserleri Araştırma Gezisi Sonuçları (Gürcüce), Tiflis, 2015.
6. ^ Candan Badem, Çarlık Yönetiminde Kars, Ardahan, Artvin, İstanbul, 2018.
7. ^ 1935 Genel Nüfus Sayımı, İstanbul, 1937.
8. ^ Mustafa Kemal Atatürk, Nutuk, İstanbul, 1934, 3 cilt.
9. ^ Köylerimiz, (Yayımlayan) İçişleri Bakanlığı, Ankara, 1968.
10. ^ 1980 Genel Nüfus Sayımı, Ankara, 1981.