Agara

AGARA (Gürcüce: აგარა; okunuşu: “agara”), tarihsel Samtshe bölgesinin Potshovi vadisindeki yerleşim yerlerinden biridir. Günümüzde Ardahan iline bağlı Posof ilçesinin bir köyüdür. Adı 1959 yılında Kaleönü olarak değiştirilmiştir.

Agara, Posof‘un güneybatısında yer alır. Bu kasabaya 23 km uzaklıktadır. Çevresinde Kveli (Kolköy), Saihve (Alabalık), Vahla (Baykent), Tsurtskabi (Aşıkzülali) ve Oboli (Akballı) köyleri bulunmaktadır.

KÖYÜN ADI
Bu yerleşmenin bilinen en eski adı, Agara’dır. Gürcüce bir yer adı olan Agara, Türkçe kaynaklarda da Agara / Ağara biçiminde geçer. Nitekim 1595 tarihli Osmanlı tahrir defteri olan  Defter-i Mufassal-i Vilayet-i Gürcistan‘da Agara (اكرە) olarak kaydedilmiştir (1:I.314). 93 Harbi’nin (1877-1878) ardından Aradahan bölgesine hakim olan Ruslar da köyün adını Agara (Агара) olarak yazmıştır (2). Köyün bu adı 1928 tarihli Osmanlıca köy listesinde Ağara (آغارە) halini almıştır (3:761).

Agara, Gürcüce yaygın bir yer adıdır ve eski Gürcücede “köy”, “tarla”, “ova”, “kasaba” gibi anlamlara gelir (4). Günümüzde “agaraki” (აგარაკი) anlamında kullanıldığında “agara”, yazlık, yayla anlamına gelmektedir. 1595 tarihli Defter-i Mufassal-i Vilayet-i Gürcistan adlı mufassal defterde Agara adını taşıyan yedi köy daha vardır (1:III.53, 126, 141, 145, 200, 226, 371, 448). Klarceti bölgesinde de Agara adını taşıyan yerler bulunmaktadır (5:52).

DEMOGRAFİ
Agara köyünün en erken döneme ait bilinen nüfusu, Defter-i Mufassal-i Vilayet-i Gürcistan adlı ve 1595 tarihli Osmanlı tahrir defterine dayanır. Bu deftere göre köyün nüfusu 17 haneden (yaklaşık 85 kişi) oluşuyordu. Her hane, Osmanlı Devleti’nin Hıristiyan köylülerden tahsil ettiği ispenç vergisi vermekle yükümlü kılınmıştı. Vergi vermekle yükümülü hane reisleri Revaza, Giorgi, Batata, İvane, Gogiça, Grigola, Sargis gibi Gürcü adları taşıyordu (1:I.314, II.307).

Rusların 93 Harbi’nde (1877-1878) Ardahan bölgesini ele geçirmesinin ardından, 1886 yılında yaptığı ilk nüfus tespitine göre Agara’nın nüfusu 210 kişiden oluşuyordu. Köyün nüfusu 1896’da 255 kişi, 1906’da da 234 kişi olarak tespit edilmiştir. Nüfusun tamamı “Türk” olarak kaydedilmiştir. Bu tespitler Osmanlı döneminde Agara’nın demografik yapısının değiştiğini göstermektedir. Köyün Gürcü nüfusu Müslüman olduktan sonra Türkleşmiş olabilir (2; 6:113).

Ardahan bölgesinin Türkiye’ye bırakılmasından 14 yıl sonra, 1935 yılında yapılan genel nüfus sayımına göre Agara’nın nüfusu 332 kişiden oluluyordu (7:5). Günümüzde köye yaklaşık 100 kişi yaşamaktadır.

TARİHÇE
Tarihsel Gürcistan’ı oluşturan Samtshe bölgesinde, Potshovi vadisinde yer alan bir yerleşme olan Agara, erken ve geç orta çağda Gürcü krallıkları yönetiminde bulunuyordu. Osmanlılar köyü, 16. yüzyılın ortasında, Gürcü atabeglerin yönetimindeki Samtshe-Saatabago devletinden ele geçirdi. Defter-i Mufassal-i Vilayet-i Gürcistan adlı ve 1595 tarihli Osmanlı mufassal defterine göre Agara, Gürcistan Vilayeti içinde, Poshov livasının Güney nahiyesine bağlı bir köydü. Agara’da buğday, arpa, çavdar, keten tohumu, yonca tarımı ve arıcılık yapılıyor, domuz ve koyun besleniyordu. Köyün bir adet değirmeni vardı (1:I.314, II.307).

Agara, üç yüzyılı aşkın bir süre Osmanlı egemenliğinde kaldıktan sonra, 93 Harbi’nin (1877-1878) ardından Çarlık Rusya’sının eline geçti. Rus idaresinde Ardahan sancağını (okrug) Poshov kazasında (uçastok), Tsurtskabi nahiyesinde yere alıyordu (2). Birinci Dünya Savaşı’nın sonuna doğru bölgede Rus idaresinin sona ermesinin ardından bağımsız Gürcistan’nın (1918-1921) sınırları içinde kaldı. Kızıl Ordu’nun Gürcistan’ı işgali sırasında Ankara Hükümeti’nin verdiği ültimatom üzerine Gürcistan hükümetinin Artvin ve Ardahan bölgelerinden çekilmesiyle köy fiilen Türkiye’ye katıldı. 16 Mart 1921’de, Sovyet Rusya ile Ankara Hükümeti arasında imzalanan Moskova Antlaşması’yla da Agara Türkiye’ye bırakıldı (8:II.41). 

Agara köyü, 1928 tarihli Osmanlıca köy listesinde Kars vilayetinin Poshof kazasının merkez nahiyesine bağlıydı (3:761). Agara veya Ağara adı, “yabancı kökten geldiği” için 1959 yılında 7267 sayılı kanunla Kaleönü olarak değiştirilmiştir (9:301). Kveli Kalesi’nin hemen yanında yer aldığı için köye bu ad verilmiş olmalıdır. Bununla birlikte köyün eski adı yeni adıyla birlikte “Kaleönü (Ağara)” biçiminde resmî kayıtlarda bir süre daha kullanılmıştır (10).

TARİHSEL YAPILAR
Agara köyünde eski bir kilisenin varlığı bilinmektedir. 1888 yılında yıkık durumda olan Agara Kilisesi, daha sonra tamamen ortadan kaldırılmıştır (11:228). Ayrıca Gürcü gazeteci ve etnograf İvane Gvaramadze, 1882 yılında, Agara’da Şuri ve Gardamkide adlı kalelerin varlığından söz etmiştir. Ancak bugün bu kalelerin yerini tespit etmek mümkün değildir (12:5). Köyün hemen batısında bulunan kale, Kveli Kalesi olup Kveli köyü sınırları içinde yer alır (13:91).

KAYNAKÇA:
1. ^ Defter-i Mufassal-i Vilayet-i Gürcistan (Osmanlıca ve Gürcüce), (Yayıma hazırlayan) Sergi Cikia, Tiflis, 1941-1958, 3 cilt. 
2. ^ “Poshov kazası 1886 Yılı” (Rusça).
3. ^ Son Teşkilat-i Mülkiyede Köylerimizin Adları (Osmanlıca), İstanbul, 1928.
4. “აგარაკი, აგარა”, Eski Gürcü Dili Sözlüğü. 
5. ^ Taner Artvinli, Artvin Yer Adları Sözlüğü, İstanbul, 2013.
6. ^ Candan Badem, Çarlık Yönetiminde Kars, Ardahan, Artvin, İstanbul, 2018.
7. ^ 1935 Genel Nüfus Sayımı, İstanbul, 1937.
8. ^ Mustafa Kemal Atatürk, Nutuk, İstanbul, 1934, 3 cilt.
9. ^ Köylerimiz, (Yayımlayan) İçişleri Bakanlığı, Ankara, 1968.
10. ^ 1975 Genel Nüfus Sayımı, Ankara, 1977.
11: ^ Tao-Klarceti – Tarihsel ve Kültürel Anıtlar Kataloğu (Gürcüce), (Editör) Buba Kudava, (Yazarlar) Nestan Bagauri, Zurab Batiaşvili, İrma Beridze, Buba Kudava, Nikoloz Jğenti, Goça Saitidze, Natia Hizanişvili, Tiflis, 2018.
12. ^  2012-2013 Yılları Tao-Klarceti Tarihi Eserleri Araştırma Gezisi Sonuçları (Gürcüce), Tiflis, 2019.
13. ^  Sami Patacı, Ardahan Kale ve Kuleleri, Ardahan, 2016.