Sartsebi

SARTSEBİ (Gürcüce: სარწები: okunuşu: “sarts’ebi”), tarihsel Tao-Klarceti bölgesinde yer alan yerleşmelerden biridir. Bugün Ardahan ilinin merkez ilçesinde yer alır. Köyün zaman içinde Sarzep’e dönüşen adı 1959 yılında Sulakyurt olarak değiştirilmiştir.

Sartsebi, Ardahan‘ın kuzeybatısında yer alır ve kasabaya 8 km uzaklıktadır. Çevresinde Tsiskvilishevi (Değirmenli), Lori (Yokuşdibi), Piçhasgomi (Kazlıköy) ve Alabala (Açıkyazı) ve adlı köyler bulunmaktadır.

KÖYÜN ADI
Köyün bilinen en eski adı Sartsebi’dir. Gürcüce bir yer adı olan Sartsebi (სარწები), 1595 tarihli Osmanlı mufassal defterinde Sarzab (سارزاب) biçiminde yazılmıştır (1:III.517). Türkçe bu yazılış zaman içinde değişime uğramış, Sarzeb (سارزب) ve Sarzep biçimini almıştır. Sarzep adı “yabancı kökten geldiği” için 1959’da Sulakyurt olarak değiştirilmiştir (2:759; 3:486). Doksanüç Harbi’nde (1877-1878) Ardahan bölgesini ele geçiren Ruslar köyü, adını değiştirip Nikolayevka (eski Sarzeb) / Николаевка (бывший Сарзеб) biçiminde kaydetmiştir (4).

Köyün adı Gürcüce bazı kaynaklarda Sardzeve olarak da geçer ve bu ad “sütlük” anlamına gelir. Birinci Dünya Savaşı’nda Ardahan bölgesini gezen Gürcü araştırmacı Konstantine Martvileli, “sardzeve”nin (სარძევე) süt teknesi anlamına geldiğini ve eski süt teknelerinin köyde varlığını koruduğunu yazmıştır (5).

DEMOGRAFİ
Sartsebi köyünün en erken döneme ait nüfusu 1595 tarihli Osmanlı mufassal defteri üzerinden verilebilir. “Sarzab” olarak kayıtlı olan Sartsebi’de 159 hane yaşıyordu. O dönem için Sartsebi’nin oldukça büyük bir köy olduğu görülmektedir. Hane başına ortala 5 kişinin yaşadığı kabul edilirse, köyün nüfusunun 795 kişiden oluştuğu ortaya çıkar. Vergi vermekle yükümlü hane reisleri İordane, Mitiç, Matsatsa, Batata, Davit, Novruz, Sohrap, Adarnas, Vasila, Gogiça, Grigol, Elisa, Maharebel, Hosik, Manvel, İvane, Soza, Mate, Basila, Papuna, Mıgırtiç, Zurab, Lomana gibi adlar taşıyordu. Bu kişilerin ve babalarının adlarına bakınca, Sartsebi’nin Ermeni nüfusunu da barındıran bir Hıristiyan Gürcü köyü olduğu söylenebilir (1:I.444; II.434).

Yaklaşık üç yüz yıl sonra, Rus idaresinin 1886 yılındaki tespitine göre köyün nüfusu 437 kişiden oluşuyordu ve bu nüfusun tamamı Rus olarak kaydedilmişti (4). Ruslar bölgeyi ele geçirdikten sonra Sartsebi boşaltılıp Malakanları yerleştirmiş ve köye “Nikolayevka” adı verilmişti (1:III.517-518.). Sonraki yıllarda Malakanların nüfusu hızla artmış, 1896’da 670, 1906’da 919 kişiye ulaşmıştır (6:111).

Sartsebi’nin nüfusunun 1935 yılına gelindiğinde 1.203 kişiye ulaştığı görülmektedir. Günümüzde ise köyde yaklaşık 900 kişi yaşamaktadır.

TARİHÇE
Sartsebi’nin çok eski bir yerleşme olduğu köydeki iki megalit kalenin varlığından da anlaşılmaktadır. Bu kalelerden birinin çevresinde eski yerleşim izine de rastlanmaktadır. Öte yandan Sartsebi’deki Gürcü kilisesi, eski adının Gürcüce olması ve 1595 tarihli Osmanlı tahrir defterine büyük bir köy olarak kaydedilmesi, bu yerleşmenin Osmanlı dönemi öncesinde köklü bir tarihi olduğunu göstermektedir.
Osmanlılar Sartsebi’yi 16. yüzyılın ortasında Gürcü atabeglerin yönettiği Samtshe-Saatabago’dan (1268-1625) ele geçirdi. Daha önceki dönemde köy Gürcü Krallığı ve birleşik Gürcü Krallığı sınırları içinde bulunuyordu.

1595 tarihli Osmanlı mufassal defterinde “Sarzab” olarak kayıtlı olan Sartsebi, Ardahan-i Büzürg (Büyük Ardahan) livasına bağlı Güney nahiyesinin bir köyüydü. Köydeki kilisesinin mezrası ile Tamrasor Yaylası ve Markar Gölü’yle birlikte kaydedilmiş olan Sartsebi’de buğday, arpa, yonca, sebze tarımı ile arıcılık yapıldığı, koyun ve domuz beslendiği vergi kayıtlarından anlaşılmaktadır. Sartsebi’nin yaylası bu tahrir defterinde “Karye-i Yaylak-i Sarzab” adıyla ayrı bir köy olarak kaydedilmiştir (1:I.433, 444; II.423, 434).

Uzun süre Osmanlı egemenliğinde kalan Sartsebi, 93 Harbi’nin sonucunda Rusların eline geçti. Rus idaresinin Nikolayevka (eski Sarzeb) olarak kaydettiği köy, Ardahan sancağının (okrug) Ardahan kazasına (uçastok) bağlıydı. Nikolayevka aynı zaman bir nahiyeydi (сельское общество: kırsal topluluk) ve bu nahiye sadece Sartsebi köyünden oluşuyordu (4). Ruslar bölgeyi ele geçirdikten sonra Sartsebi boşaltılmış ve Malakanlar yerleştirilmiştir. Bundan dolayı da köye, Rus çarı Nikolay’a ithafen “Nikolayevka” adı verilmiştir. Rus idaresi sırasında İsviçreli David Moser adlı bir peynir üreticisi tarafından köyde,”Zavot” adı verilen gravyer peyniri imalathanesi kurulmuştur (7).

Birinci Dünya Savaşı sırasında Ardahan Bölgesini gezen Gürcü araştırmacı Konstantine Martvileli Nikolayevka köyünden Büyük Sardzebi olarak söz ermiştir. Küçük Sardzebi adında başka bir Malakan köyünden de söz eden Martvileli, bu köye Veliko-Kniajenski adı verildiğini ve burada sütçülük yapıldığını yazmıştır (5).

Birinci Dünya Savaşı’nın ardından Rus idaresinin son bulmasından sonra Sartsebi bir süre bağımsız Gürcistan’ın sınırları içinde kaldı. Kızıl Ordu’nun Gürcistan’ı işgali sürerken, Ankara Hükümeti’nin ültimatomu doğrultusunda Ardahan’dan Gürcü kuvvetleri çekildi ve Sartsebi de fiilen Türkiye’ye katıldı. Sovyet Rusya ile Ankara Hükümeti arasında 16 Mart 1921’de imzalanan Moskova Antlaşması’yla da köy Türkiye’ye bırakıldı (8:II.41). Sartsebi, 1928 tarihli köy listesinde Kars vilayetinin Ardahan kazasına bağlıydı (2:759). Köyün Sarzep’e dönüşen adı 1959 yılında Sulakyurt olarak değiştirildi. Buna rağmen köyün eski adı uzun süre yeni adıyla birlikte resmî kayıtlarda “Sulakyurt (Sarzep)” biçiminde yazılmıştır (9). Sulakyurt, 1992 yılında il yapılan Ardahan’ın merkez ilçesine bağlandı.

TARİHSEL YAPILAR
Sartsebi köyünde tarihsel yapı olarak orta çağdan kalma bir kilise ile iki megalit kale bulunmaktadır. Sartsebi Kilisesi, Sulakyurt köyünün 2,5 km kuzeydoğusunda, Çermük vadisinin orta kesiminde ve sağ yakasında yer alır. Kayalık bir tepenin dibinde bulunan kiliseden günümüze bazı bölümler ulaşmıştır. Tek nefli bir yapı olan Sartsebi Kilisesi’nin (5,5 x 8 m) çatı örtüsü tamamen yıkılmıştır. Kilisenin iç kısmı yıkıntılarla doludur. Ayakta kalan duvarının yüksekliği 3 metreyi bulmaktadır. Kuzey duvarı ise, toprak seviyesinin hemen üstünde kalacak biçimde fark edilmektedir. Apsisin dış yüzey taşları da günümüze kalmıştır (10:94).

Sartsebi’deki diğer tarihsel yapıdan biri olan I. Sartsebi Kalesi, Sulakyurt köyünün 1 km kuzeyindedir ve iki terasa yayılmaktadır. Günümüze kalan duvarların yüksekliği 2,2-3,5 metre arasında değişmektedir. Kale, kabaca yontulmuş iri taşlarla harç kullanılmadan inşa edilmiştir. Duvarların ortası moloz taşlarla doldurulmuştur. I. Sartsebi Kalesi’nin etrafında yerleşim izleri bulunmaktadır 10:139).

Diğer megalit kale köyün 2,8 km doğusunda bulunmaktadır. Bu kaleden de geriye duvarları kalmıştır. Oval bir yapıya sahip olan II. Sartsebi Kalesi’nin çapı 30 metredir. Kale çok fazla zarar görmüştür ve duvarları taş yığınına dönüşmüştür. Bazı kısımlarda orta büyüklükte taşlarla harçsız biçimde örülmüş olan duvarlar fark edilmektedir 10:140).

Büyük Sardzeve (დიდი სარძევე) köyüne, buraya yukarıdan bakan Kançahi (კანჭახი) köyünden indim. Saygıdeğer okur bu köyün adı niye Sardzeve diye soracak olursa: Eskiden Ardahan’da yaşayan atalarımız, hiç kuşkusuz, yukarıdaki Kançahi köyünün yanında, bu iş için özel olarak hazırlanmış olan taş teknelerde inek ve koyun sürülerini sağıyorlardı. Buradan borularla sütü Sardzeve köyündeki teknelere akıtıyor ve bu sütten peynir ile tereyağı yapıyorlardı. Bu tekneler, yukarıda olduğu gibi aşağıda bugün de duruyor. Ancak bir miktar eskimiş durumdalar ve yeraltından geçen borular da görünüyor. Sardzeve köyünde bugün Malakanlar yaşıyor. Malakanlar Gürcüce “Sardzeve” adını beğenmeyip köye Nikolayevka adını vermişler. Burada yaşayan Türklere Nikolayevka’ya gidiyorum diyecek olsan, anlamadıkları için Rusya’ya mı diye soruyorlar. Mutlaka “Sardzeve” demeniz gerekiyor; onlar Nikolayevka adına alışamamışlar ve zaten Malakanlar da burada çok eskiden beri yaşamıyorlar. Malakanlar 17-20 yıl önce buraya yerleştirilmiş.
İşte bu Sardzeve köyünün tam ortasında bir tünelin girişini görebilirsiniz. Tünelin ağzına büyük bir taş konmuş. Bu tünel, Kura Nehri kıyısına, Sardzeve köyünden bir kilometre uzakta, eskiden bir köyün bulunduğu yere ulaşıyor. Malakanlar şu anda orayı otlak olarak kullanıyor. 1882 yılında burada Pyatigorski’nin alayı konuşlanmış (o tarihte burada Malakanlar yokmuş). Askerler eski köyün bulunduğu yerde boydan boya kendileri için gerekli hendek kazmaya başlamışlar. Bir metre derine inince tünelin girişini bulmuşlar. Burada küçük bir oda varmış. Bu odada kiliseye ait değerli eşyalar ortaya çıkmış (altın haç ve değerli taşlarla süslü ikonlar ve başka pek çok değerli mücevher). 
Gürcübey köyünden sonra, küçük bir Malakan köyü olan Küçük Sardzeve (პატარა სარძევე) başlıyor. Burada bugün de sütçülük yapıyorlar. Ancak köye Veliko-Kniajenski adını vermişler.
Kaynak: Konstantine  Martvileli, “Ardahan Bölgesinde”, Sakartvelo gazetesi, 7-9 Ekim 1917, sayı. 219-220.

KAYNAKÇA:
1. ^ Defter-i Mufassal-i Vilayet-i Gürcistan (Osmanlıca ve Gürcüce), (Yayımlayan) Sergi Cikia, Tiflis, 1941-1958, 3 cilt.
2. ^ Son Teşkilat-i Mülkiyede Köylerimizin Adları(Osmanlıca), İstanbul, 1928.
3. ^ Köylerimiz, (Yayımlayan) İçişleri Bakanlığı, Ankara, 1968.
4. ^ “Ardahan kazası (1886 Yılı)” (Rusça).
5. ^ Konstantine Martvileli, “Ardahan Bölgesinde”, Sakartvelo gazetesi, 7 Ekim 1917, sayı 220.
6. ^ Candan Badem, Çarlık Yönetiminde Kars, Ardahan, Artvin, İstanbul, 2018.
7. ^ Candan Badem, “Rus Yönetiminde Kars ve Kars’ta Peynir Üretimi (1878-1918)”.
8. ^  Mustafa Kemal Atatürk, Nutuk, İstanbul, 1934, 2. cilt.
9. ^ 1980 Genel Nüfus Sayımı, Ankara, 1981.
10. ^  2014 Yılı Tao-Klarceti Tarihi Eserleri Araştırma Gezisi Sonuçları (Gürcüce), Tiflis, 2015.