Tsihia

TSİHİA (Gürcüce: ციხია; okunuşu: “tsih’ia”), tarihsel Şavşeti bölgesinin yerleşmelerinden biridir. Bugün Artvin ilinin Şavşat ilçesinde yer alır. Adı 1925 yılında Yoncalı olarak değiştirilmiştir. 

Tsihia, Şavşat kasabasının kuzeydoğusunda yer alır. Kasabaya 30 km uzaklıktadır. Etrafında Şavmta (Şenköy), Meria (Veliköy), Dabatsvrili (Meşeli) ve Shlobani (Pınarlı) adlı köyler bulunmaktadır. 

KÖYÜN ADI
Tsihia, köyün en eski adı olarak bilinir. Bu Gürcüce yer adı Türkçeye Sihya (سخیا) biçiminde girmiştir (1:160). 93 Harbi’nde (1877-1878) bölgeyi ele geçiren Ruslar köyün adını Gürcücesine uygun biçimde Tsihia (Цихиа) olarak kaydetmiştir (2).

Tsihia, Gürcüce “tsihe” (ციხე: kale) kelimesinden türemiş bir yer adıdır ve “kaleli” anlamına gelir. Gürcistan’da bugün de bu adı taşıyan bir köy vardır.

Tsihia’daki Bazı Mevki Adları:
Mçedluri (მჭედლური), Çakelebi (ჯაყელები), Tsiheuli (ციხეული), Pulateti (ფულათეთი), Heviçala (ხევიჭალა), Atati (ატათი), Datikuli (დათიკული), Gurbelati (გურბელათი), Bidiati (ბიდათი), Titati (ტიტათი), Anekauri (ანეკაური).

DEMOGRAFİ
Tsihia’nın görece erken döneme ait nüfusu Rus kayıtlarından verilebilir. 1886 tarihli bu kayda göre köyde 319 kişi yaşıyordu (2). Gürcüce ad taşıyan köyün nüfusunun tamamının “Türk” olarak kaydedilmiş olması dikkat çekicidir. Bu durum Osmanlı döneminde demografik yapının değiştirilmiş olması ya da Müslümanlaşmış Gürcülerin “Türk” olarak kaydedilmiş olmasıyla açıklanabilir. 

Köyün Türkiye’ye bırakılmasından bir yıl sonra, 1922’de yapılan nüfus tespitinde Tsihia’da 104 hanede 618 kişi yaşıyordu (3). Köyün nüfusunun artmış olması, Rus idaresi sırasında Osmanlı ülkesine Tsihia’dan göçün olmadığını göstermektedir. Dört yıl sonra yapılan tespite göre Tsihia’nın nüfusunda önemli bir değişiklik olmamıştı; köyün nüfusu 101 hanede yaşayan 634 kişiden oluşuyordu (4:188). 1935 yılına gelindiğinde köyün nüfusu 811 kişiye ulaşmıştı. Bugün köyde yaklaşık 200 kişi yaşamaktadır.

TARİHÇE
Tsihia’da bir kiliseden kalma Gürcüce yazıtın 12. yüzyıla tarihlenmesi, köyün oldukça eski bir yerleşme olduğunu göstermektedir. Bu tarih aynı zamanda köyün erke ortaçağda Gürcü Krallığı sınırları içinde olduğuna ve kilisenin de bu dönemde yapıldığına işaret eder. Daha sonra birleşik Gürcü Krallığı ve bu krallığın parçalanması sırasında bağımsız devlete dönüşen Samtshe Atabeyliği sınırları içinde kalan Tsihia’yı 16. yüzyılın ortasında Osmanlılar ele geçirdi. 

Uzun süre Osmanlı idaresinde kalan köy 93 Harbi’nde (1877-1878) Rusların eline geçti. Rus idaresinde Artvin sancağının (okrug) Şavşat-İmerhevi kazasına (uçastok) bağlıydı. Bu kazaya bağı Dabatsvrili nahiyesinin sekiz köyünden biriydi (2). 

Tsihia, Birinci Dünya Savaşı’nın sonlarında Rus idaresinin son bulmasının ardından bir süre bağımsız Gürcistan’ın (1918-1921) sınırları içinde kaldı. Kızıl Ordu’nun Gürcistan’ı işgal etmesi sırasında Sovyet Rusya ile Ankara Hükümeti arasında 16 Mart 1921’de imzalanan Moskova Antlaşması’yla Türkiye’ye bırakıldı (5:II.41). Türkiye’ye bırakıldıktan sonra Artvin livasının (vilayet) Şavşat kazasına bağlı Meria (Merya) nahiyesinin bir köyüydü (3).

Köyün adı 1925 yılında adı Yoncalık (saha sonra Yoncalı) olarak değiştirildi (4:188). Adının değiştirilmesine karşın Tsihia adı köyün yeni adıyla birlikte resmi kayıtlarda uzun süre “Yoncalı (Sihiya)” biçiminde kullanılmıştır (6).

TARİHSEL YAPILAR
Tsihia köyünde iki kilisenin varlığı bilinmektedir. Bu kiliselerin ikisi de köy kilisesidir. Bugün neredeyse izi kalmamış olan kiliselerden biri köyün merkezinin kuzeybatısında bulunuyordu. Köyün sakinleri de bu kilisenin varlığını teyit etmektedir. Eski kilisenin yerinin 150 metre uzağında harçlı bir duvar kalıntısı bulunmaktadır. Kilise belli başlı kaynaklarda yer almamıştır. Köyün ikinci kilisesi “Çakeler” adlı mevkideydi. Bu kiliseden günümüze kabaca yontulmuş iri taşlar kalmıştır. Bu ikinci kilise de belli başlı kaynaklarda yer almamıştır. 

İkinci kilisenin olduğu noktanın 400 metre güneybatısında, eski mezarlığın olduğu yerde iri ve pembe kesme bir taş bulunmaktadır. Bu taşın üzerinde dört satırdan oluşan  ve Gürcü alfabesinin Asomtavruli harfleriyle oyulmuş bir yazı vardır. Yazılı taş ilk kez Buba Kudava tarafından 2005 yılında keşfedilmiştir. Köylülerin verdiği bilgiye göre, bu taş ikinci kilisenin bulunduğu “Çakeler” mevkiinden getirilmiştir.  Söz konusu yazı da bu taşın bir kiliseye ait olduğunu göstermektedir. 12. yüzyıla ait bu taşta, kilisenin banisi ve yerel yönetici (eristaviler eristavi) Abulasani’nin adı geçmektedir (7:47).

Sekiz yüz yıl öncesine ait Gürcü kilisesi yıkılsa da Tsihia köyünde 1.500-2.000 yaşında olduğu tahmin edilen ve Gürcüce panta (პანტა) adıyla bilinen Kafkas armudu (Latince: Pyrus caucasica) cinsi armut ağacı bugün de ayaktadır (8).

KAYNAKÇA:
1. ^ Muvahhid Zeki, Artvin Vilayeti Hakkında Malumat-ı Umumiye (Osmanlıca), 1927.
2. ^ “Şavşet-İmerhevi kazası (1886 Yılı)” (Rusça).
3. ^ Nurşen Gök, “Artvin Livası’nın Anavatan’a Katılışı Sırasındaki Durumuna İlişkin Belgeler”, Ankara Üniversitesi Türk İnkılâp Tarihi Enstitüsü Atatürk Yolu Dergisi, Sayı: 41, Mayıs 2008, s. 89-104.
4. ^ Muvahhid Zeki, Artvin Vilayeti Hakkında Malumat-ı Umumiye, 2010 (Birinci basım 1927).
5. ^ Mustafa Kemal Atatürk, Nutuk, İstanbul, 1934, 2. cilt.
6. ^ 1980 Genel Nüfus Sayımı, Ankara, 1981.
7. ^ 2015 Yılı Tao-Klarceti Tarihi Eserleri Araştırma Gezisi Sonuçları (Gürcüce), Tiflis, 2016.
8. ^ “Dünyanın En Yaşlı Armut Ağacı Artvin’de Bulunmuş Olabilir”, Arkeofili.