Veli

VELİ (Gürcüce: ველი; translit.: “veli”), tarihsel Artaani bölgesindeki yerleşmelerden biridir. Bugün Ardahan iline bağlı Hanak ilçesinde yer alır ve adı Sevimli olarak değiştirilmiştir.^[1] Çıldır Gölü’nün yakınında Kura Nehri’nin sol kıyısında yer alır.

KÖYÜN ADI
“Düzlük” anlamın gelen Gürcüce Veli (ველი) adının “ermiş” anlamına gelen Arapça “veli” kelimesiyle benzerlik dışında bir anlam ilişkisi yoktur. Osmanlıların Gürcülerden ele geçirdiği toprakların ilk tahrirlerinde köyün adı Vil (ويل) olarak kayda geçirilmiştir.^[1-2] 1928 tarihli Son Teşkilat-i Mülkiyede Köylerimizin Adları adlı Osmanlıca yayında da bu yazılış biçimi olduğu gibi korunmuştur.^[3] İçişleri Bakanlığı’nın bir yayını olarak 1968’de basılmış Köylerimiz adlı kitapta köyün eski adı Vel, yeni adı Sevimli olarak geçer.^[4]

Veli köyündeki kale de Gürcüce kaynaklarda Velistsihe (Veli Kalesi) olarak geçer.^[5] Gürcistan’da da Veli ve Velistsihe (ველისციხე) adını taşıyan yerleşmeler vardır.

TARİHÇE
Tao-Klarceti’nin bir parçası olan tarihsel Artaani bölgesinde yer alan Veli’de bulunan kale ve kiliseler buranın eski bir yerleşme olduğunu göstermektedir.^[6] Veli Kalesi’ndeki kiliselerden birinin 10. yüzyılda inşa edilmiş olması, erken ortaçağda bölgeye hakim olan Gürcistan Krallığı zamanında bu kalenin kullanıldığını göstermektedir. 11. yüzyılda Büyük Selçukluların ele geçirdiği Veli, 13. yüzyılın ortalarından itibaren Gürcü atabegleri devleti Samtshe-Saatabago sınırları içinde yer aldı. 16. yüzyılın son çeyreğinde Osmanlılar Gürcü prensliğini yenerek Veli’yi ele geçirdi. Samtshe-Saatabago toprakları 1595 yılında Osmanlılar tarafından Defter-i Mufassal-i Vilayet-i Gürcistan adı altında kayda geçirilmiş ve Veli’nin adı Vil (ويل) olarak yazılmıştır. Bu tarihte köyün nüfusu 30 haneden oluşuyordu.^[7] Veli, aynı dönemde kurulan Çıldır Eyaleti’nin livalarından biri olan Ardahan-i Büzürg’e bağlı bir köydü.^[8] 1828-1829 Osmanlı-Rus Savaşı’nda Ruslar Ahalkalaki ve Ahaltsihe bölgesini ele geçirince, Veli köyünde yaşayan Katolikler göç edip Ahalkalaki’nin köylerine yerleştiler. Etnik olarak Ermeni ve Gürcü olan bu insanlar anadillerini bilmiyor ve Türkçe konuşuyorlardı.^[9]

Uzun süre Osmanlı yönetiminde kaldıktan sonra Veli 1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşı’nda Rusya İmparatorluğu’nun eline geçti. Rus kayıtlarında Vel olarak geçen köy, Ardahan sancağının (okrug) Ardahan kazasına (uçastok) bağlıydı. Köyde 1886’da 187, 1896’da 304 ve 1906’da 370 kişi yaşıyordu ve nüfusun tamamı Türklerden oluşuyordu.^[10-11]Rusya yönetimi altındayken Birinci Dünya Savaşı sırasında Ardahan’ı gezen Gürcü araştırmacı Konstantine Martvileli Veli Kalesi ile Rabat’taki (bugün Yıldırımtepe) kaleyi kıyaslamış ve Veli Kalesi’nin Şeytan Kalesi’nden daha büyük olduğunu yazmıştır.^[12]

Birinci Dünya Savaşı’nın sonlarına doğru Rus ordusunun bölgeden çekilmesinin ardından Veli, 1918-1921 arasında bağımsız olan Gürcistan sınırları içinde yer aldı. 1921’de Kızıl Ordu’nun Gürcistan’ı işgali sırasında Türk birlikleri Ardahan, Artvin ve Batum bölgelerini ele geçirdi, ama Batum’da tutunamadı. Aynı yıl imzalanan Moskova Antlaşması’yla Veli’nin de içinde yer aldığı Ardahan ve Artvin Türkiye’ye bırakıldı.^[13]

TARİHSEL YAPILAR

Veli’deki en önemli tarihsel yapı, Gürcüce kaynaklarda Velistsihe olarak geçen Veli Kalesi’dir. 170 × 150 metre ebatlarındaki kale, yığma taşlardan inşa edilmiştir. Köyün merkezinin 600 metre güneybatısında, Kura Nehri’nin sol kıyısında, yarımada biçimli sarp bir tepe üzerinde yer alır. Eski çağlarda bir şehir olduğu sanılan bu yerin orta çağda sadece kale olarak kullanıldığı anlaşılmaktadır. Kalenin yıkıntıları günümüze ulaşmıştır.^[14] Veli Kalesi Türkçe kaynaklarda genellikle Vel Kalesi olarak geçer.^[15]

Veli Kalesi’nin olduğu yerde üç kilise kalıntısı vardır. Vaftizci Yahya’ya adanmış olan ilk kilise 954 yılında inşa edilmiş tek nefli bir yapıdır ve kalenin içinde yer alır. İkinci kilise kalenin alt tarafında, Kura Nehri’nin sağ kıyısında yer alır. Tek nefli yapıdan geriye duvarları kalmıştır. Kalenin doğusunda, surların dışında kalan üçüncü kilise de tek nefli bir yapıdır ve kilisenin duvar resimlerinin izleri bugün de fark edilmektedir. Bu kilise de yıkık durumdadır.^[16-17]

Kalenin içinde yer alan kilisenin (10,5 x 7,2 m) kuzey duvarı kalenin duvarına bitişik biçimde, kesme taşlarla inşa edilmiştir. Sunakta duvar resimlerinin izleri günümüze kalmıştır. Doğu duvarında iki adet Hutsuri alfabesiyle yazılmış Gürcüce yazıt vardır, ancak bu yazıtlar zarar görmüştür. Yazıtlardan birinde kilisenin banisi olarak “Gvarami” adı geçer. Güney cephesindeki giriş kapısı üzerinde bulunan yazıt okunamaz durumdadır. Kiliseden düşmüş sekiz köşeli bir taşta banisi adına yazılmış yazıtta kilisenin 954 yılında Vaftizci Yahya adına inşa edildiği belirtilmektedir.^[18-19]

Kaynakça:
1. ^ Defter-i Mufassal-i Vilayet-i Gürcistan (Gürcüce ve Osmanlıca), (Yayıma hazırlayan) Sergi Cikia, Tiflis, 1941-1958, 3 cilt; 1. Cilt, s. 475.
2. ^ Defter-i Caba-i Eyalet-i Çıldır 1694-1732 (Gürcüce ve Osmanlıca), (Yayıma hazırlayan) Tsisana Abuladze, Tiflis 1979, s. 299 ve diğer sayfalar.
3. ^ Son Teşkilat-i Mülkiyede Köylerimizin Adları (Osmanlıca), İstanbul, 1928, s. 760.
4. ^ Köylerimiz, (Yayımlayana) İçişleri Bakanlığı, 1968, İstanbul, s. 777.
5. ^ Konstantine Martvileli, “Ardahan Bölgesinde” (Gürcüce), Sakartvelo gazetesi, 3 Ekim 1917, sayı. 216.
6. ^ Tao-Klarceti – Tarihsel ve Kültürel Anıtlar Kataloğu (Gürcüce), (Editör) Buba Kudava, (Yazarlar) Nestan Bagauri, Zurab Batiaşvili, İrma Beridze, Buba Kudava, Nikoloz Jğenti, Goça Saitidze, Natia Hizanişvili, 2018, Tiflis, s. 371.
7. ^ Defter-i Mufassal-i Vilayet-i Gürcistan (Gürcüce ve Osmanlıca), (Yayıma hazırlayan) Sergi Cikia, Tiflis, 1941-1958, 3 cilt; 1. cilt, s. 475; 3. Cilt, s. 532.
8. ^ Defter-i Caba-i Eyalet-i Çıldır 1694-1732 (Gürcüce ve Osmanlıca), (Yayıma hazırlayan) Tsisana Abuladze, Tiflis, 1979, s. 299.
9. ^ Defter-i Mufassal-i Vilayet-i Gürcistan (Gürcüce ve Osmanlıca), (Yayıma hazırlayan) Sergi Cikia, Tiflis, 1941-1958, 3 cilt; 3. Cilt, s. 531.
10. ^ Candan Badem, Çarlık Yönetiminde Kars, Ardahan, Artvin, İstanbul, 2018, s. 112.
11. ^ ^ “Ardahan kazası (1886 Yılı)” (Rusça). Erişim tarihi: 6 Ocak 2020.
12. ^ Konstantine Martvileli, “Ardahan Bölgesinde” (Gürcüce), Sakartvelo gazetesi, 3 Ekim 1917, sayı. 216.
13. ^ Mustafa Kemal Atatürk, Nutuk, İstanbul, 1934, 2. cilt, s. 41.
14. ^ Tao-Klarceti – Tarihsel ve Kültürel Anıtlar Kataloğu (Gürcüce), (Editör) Buba Kudava, (Yazarlar) Nestan Bagauri, Zurab Batiaşvili, İrma Beridze, Buba Kudava, Nikoloz Jğenti, Goça Saitidze, Natia Hizanişvili, 2018, Tiflis, s. 371.
15. ^ “Ardahan Valiliği– “Ardahan’ın Tarihsel Mekanları””. 4 Kasım 2019.
16. ^ Tao-Klarceti – Tarihsel ve Kültürel Anıtlar Kataloğu (Gürcüce), (Editör) Buba Kudava, (Yazarlar) Nestan Bagauri, Zurab Batiaşvili, İrma Beridze, Buba Kudava, Nikoloz Jğenti, Goça Saitidze, Natia Hizanişvili, 2018, Tiflis, s. 193.
17. ^ Kartlis Tshovreba Arkeoloji ve Yer Adları Sözlüğü (Gürcüce), Tiflis, 2013, s. 217.
18. ^ Kartlis Tshovreba Arkeoloji ve Yer Adları Sözlüğü (Gürcüce), Tiflis, 2013, s. 217.
19. ^ “Gürcistan Parlamentosu Ulusal Kütüphanesi – “Veli” (Gürcüce)”. 6 Ocak 2020.

Not: Bu yazı ႧႤႧႰႨ ႾႠႰႨ tarafından Vikipedi için kaleme alınmıştır.