İRSA (Gürcüce: ირსა; okunuşu: “irsa”), tarihsel Klarceti bölgesindeki yerleşim yerlerinden biridir. Günümüzde Artvin ilinin merkez ilçesinde yer alır. Adı 1925 yılında Erenler olarak değiştirilmiştir.
İrsa, Artvin kentinin kuzeybatısında, Çoruh Nehri’nin Artvin ile Borçka arasındaki kesiminin sağ kıyısında yer alır. Artvin kentinin 12 km uzaklıktadır. Ormanları ve yaylasıyla ünlüdür. Yakın çevresinde Beşauli (Beşağıl), Bagini (Balcı) ve Adaguli (Adagül) köyleri bulunmaktadır.
KÖYÜN ADI
İrsa, bu yerleşmenin en eski adı olarak bilinir. Bu ad Gürcüceden Türkçeye olduğu gibi İrsa (ایرسە) olarak girmiştir (1:8.354; 2:112). 1878’de bölgeyi gezen Rus tarihçi Yevgeniy Vaydenbaum da köyden İrsa olarak söz etmiştir (3:63-64). 1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşı sonunda bölgeyi ele geçiren Ruslar 1886 tarihinde köyü İrsa (Ирса) olarak kaydetmiştir (4).
İrsa’nın kökeni ve anlamına ilişkin belli başlı kaynaklarda bilgi yoktur. Ancak Türkçe yer adı olmadığı için köyün adı 1925 yılında Erenler olarak değiştirilmiştir.
DEMOGRAFİ
İrsa’nın görece erken tarihli nüfusu 1876 yılına ait Trabzon vilayeti salnamesinden verilebilir. Salnamede köyün nüfusu 73 hane ve 230 kişi olarak kaydedilmiştir (1:8.355). Hane başına ortalama 3,15 kişi düşmesi, bu nüfusun sadece erkek nüfusu olduğunu düşündürmektedir. Çünkü Osmanlı idaresi o tarihte ve daha erken dönemde sadece erkek nüfusu tespit ediyordu. Bu durumda toplam nüfusu bulmak için bir o kadar da kadın nüfusu eklemek gerekir. Bunun sonucunda İrsa’nın nüfusunun 460 kişiden oluştuğu söylenebilir.
Klarceti bölgesini ele geçiren Ruslar, 1886 yılında İrsa ve Ahaldaba köyünü tek köy olarak kaydetmiştir. Bu tarihte İrsa-Ahaldaba köyünde 76 hanede 644 kişi yaşıyordu ve nüfusun tamamı Gürcülerden oluşuyordu. 1876 yılı nüfusu ile 1886 yılı nüfusunu kıyaslayabilmek için Ahaldaba’nın 1876 tarihli nüfusuna da bakmak gerekir. Osmanlılar Ahaldaba nüfusunu 13 hane ve 37 kişi olarak tespit etmiştir. İrsa’dakine benzer bir yöntemle Ahaldaba’nın toplam nüfusunun 72 kişi olduğu söylenebilir. İki köyün hane sayısının 89, nüfusunun da 532 kişi olduğu anlaşılmaktadır. Ancak 1886 yılına gelindiğinde hane sayısının azalıp kişi sayısının artmasının açıklamaya ihtiyacı vardır (4; 5:20; 1:8.355). 1886 tarihinde hane başına ortalama 8,4 kişi düşüyordu. Bu sayı Klarceti bölgesinde en yüksek oranlar arasında yer almakta ve İrsa-Ahaldaba’nın kalabalık bir aile yapısına sahip olduğunu göstermektedir. İrsa-Ahaldaba, Beşauli nahiyesinin bir köyüydü. Bu nahiyede, tamamı Gürcülerden oluşan 1.736 kişi yaşıyordu ve bu nüfusun % 37’si İrsa-Ahaldaba’da bulunuyordu. 1907 yılına gelindiğinde köyün nüfusunda fazla bir değişiklik olmamıştı ve İrsa-Ahaldaba’nın nüfusu bu tarihte 631 kişi olarak tespit edilmiştir (5:38).
İrsa’nın adının Erenler olarak değiştirilmesinden bir yıl sonra, 1926 yılında yapılan nüfus sayımında köyün nüfusu 102 hanede yaşayan 517 kişiden oluşuyordu (6:141). Köyün nüfusu azalmışken hane sayısının artmış olmasını açıklamak kolay görünmemektedir. Günümüzde köyde yaklaşık 200 kişi yaşamaktadır.
TARİHÇE
Tarihsel Klarceti bölgesinde yer alan İrsa’daki kilise ve kule kalıntıları, köyün eski bir yerleşme olduğunu göstermektedir. İrsa’nın yer aldığı bölge erken ortaçağda Gürcü Krallığı, Büyük Selçuklu istilasından sonra birleşik Gürcü Krallığı, bu krallığın parçalanması sırasında bağımsız devlete dönüşen Samtshe Atabeyliği (1268-1625) sınırları içinde kalıyordu. Osmanlılar İrsa’yı 16. yüzyılın ortasında Samtshe Atabeyliği’nden ele geçirdi. Köy önce Artvin livasına, sonra Çıldır Eyaleti’ne bağlandı.
İrsa, 19. yüzyılda önce Trabzon eyaletinin, 1867’den itibaren Trabzon vilayetinin Lazistan sancağında Livana kazasına bağlıydı. Köyün başlıca geçim kaynağı tarımdı. Tarımın bir kolu olan hayvancılık da önemli bir yere sahipti. 1876 yılı Trabzon vilayeti salnamesinde köyde 120 öküz, 80 inek, 122 keçi ve 40 koyun tespit edilmiştir (1:8.355).
İrsa’yı 1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşı’nda Ruslar ele geçirdi. Rus idaresinde, Klarceti’nin bir köyü olan Ahaldaba ile İrsa tek köy olarak kaydedilmiştir. Bu sırada İrsa-Ahaldaba, Artvin sancağına (okrug) bağlı Artvin kazasında (uçastok) yer alıyordu. Artvin kazasına bağlı Beşauli nahiyesinin köylerinden biriydi. Bu nahiyenin sınırları içinde, İrsa-Ahaldaba’nın dışında Beşauli (Бешаул), Kvatshana (Квацхана) ve Sinkoti (Синкот) köyleri yer alıyordu (4).
İrsa, Birinci Dünya Savaşı’ndan sonra Rus idaresinin son bulmasıyla bir süre bağımsız Gürcistan’ın sınırları içinde kaldı. Kızıl Ordu’nun Gürcistan’ı işgal etmesinin hemen ardından Sovyet Rusya ile Ankara Hükümeti arasında 16 Mart 1921’de imzalanan Moskova Antlaşması’yla Türkiye’ye bırakıldı (7:II.41). 1926 yılında İrsa, Artvin kazasının merkez nahiyesine bağlı köylerden biriydi.
TARİHSEL YAPILAR
Arsa köyündeki başlıca tarihsel yapılar, bir köy kilisesi olan İrsa Kilisesi ve büyük ölçüde yıkılmış olan İrsa Kulesi’dir (8:139, 297).
İrsa Kilisesi, bugünkü Erenler köyünün Sarıoğulları mahallesinde, mezarlığın yakınında yer alır ve büyük ölçüde zarar görmüş tek nefli bir yapıdır. Doğusunda yarım dairesel apsiste derin, yarım dairesel nişler bulunur. Kilisenin girişinin bulunduğu güney duvarı görece sağlam olmasına karşın, kuzey ve batı duvarları yıkılmıştır. Kilisenin duvarlarının dış yüzey taşları kalmamıştır; sadece doğu duvarından bir kaç adet vardır. Kilisenin yakınında bir miktar kesme taş bulunmaktadır. Köylüler kilisenin bulunduğu yeri “Kilise Kapı” olarak adlandırmaktadır (9:116).
İrsa Kulesi ise, Mollaoğulları mahallesinde, bir köylünün tarlasında bulunmaktadır. Oval plan üzerinde yükselen kule, yakınında bulunan gri renkli, kabaca yontulmuş ve farklı büyüklükteki taşlarla inşa edilmiştir. Kulenin içi yıkıntılarla dolmuştur. Günümüze kalan duvarın yüksekliği 2,5 metredir. Kulenin yakında başka yapıya ait duvar kalıntıları vardır. Fahriye Bayram bu kuleden kilise olarak söz etmiştir (9:116).
KAYNAKÇA:
1. ^ Trabzon Vilayeti Salnamesi − 1869-1904, (Hazırlayan) Kudret Emiroğlu, Ankara, 1993-2009, 22 cilt.
2. ^ Muvahhid Zeki, Artvin Vilayeti Hakkında Malumatı Umumiye, 1927.
3. ^ Yevgeniy Vaydenbaum, Batum’dan Artvin’e (Gürcüce), 2005.
4. ^ “Artvin kazası (1886 Yılı)” (Rusça).
5. ^ Roland Topçişvili- İnga Ğutidze, XIX. Yüzyıl ve XX. Yüzyıl Başlarındaki Rus Belgelerinde Şavşeti ve Klarceti Yer Adları (Gürcüce-Türkçe-İngilizce), Tiflis, 2019.
6. ^ Muvahhid Zeki, Artvin Vilayeti Hakkında Malumat-ı Umumiye, 2010 (Birinci basımı 1927).
7. ^ Mustafa Kemal Atatürk, Nutuk, İstanbul, 1934, 2. cilt.
8. ^ Tao-Klarceti – Tarihsel ve Kültürel Anıtlar Kataloğu (Gürcüce), (Editör) Buba Kudava, (Yazarlar) Nestan Bagauri, Zurab Batiaşvili, İrma Beridze, Buba Kudava, Nikoloz Jğenti, Goça Saitidze, Natia Hizanişvili, Tiflis, 2018.
9. ^ 2015 Yılı Tao-Klarceti Tarihi Eserleri Araştırma Gezisi Sonuçları (Gürcüce), Tiflis, 2016.
TAO-KLARCETİ 