Veli

VELİ (Gürcüce: ველი; okunuşu: “veli”), tarihsel Şavşeti bölgesindeki yerleşim yerlerinden biridir. Bugün Artvin ilinin Şavşat ilçesinde yer alır. Adı 1925’te Ciritdüzü olarak değiştirilmiştir.  

Veli, Şavşat’ın 8 km kuzeydoğusunda yer alır. Şavşat’ın dışında çevresinde Morğeli (Kurudere), Dabaketili (Yaşar), Okrobageti (Köprülü) ve Kuçeni (Kocabey) köyleri bulunmaktadır. Eski Kobradati (კობრადათი) köyü de bugün bu köyün sınırları içindedir.

KÖYÜN ADI
Veli, köyün bilinen en eski adıdır.  Bu ad Türkçeye Vel (وەل) olarak girmiştir (1:161). Rus idaresi ise köyün adını Gürcücesine uygun biçimde Veli (Вель) biçiminde kaydetmiştir (2). 

Gürcüce bir yer adı olan Veli, “düzlük”, “ova” anlamına gelir. Tao-Klarceti bölgesinde, bugün Hanak ilçesine bağlı Sevimli köyü de eskiden aynı adı taşıyordu (3:I.;475). Gürcistan’da bugün de Veli ve Velistsihe (ველისციხე) adını taşıyan yerleşim yerleri vardır. Veli adının büyük bir olasılıkla anlamı bilindiği için köyün adı Ciritdüzü olarak değiştirilmiştir. Öte yandan köyde Klditavi (კლდითავი), Pirdapiri (პირდაპირი), Aho (ახო), Aptiori (აფტიორი), Dumati (დუმათი), Velistavi (ველისთავი), Kunçulia (კუნჭული), Delebeti (დელებეთი), Titidziri (თითიძირი), Şindleri (შინდლერი), Kouçi (ქოუჩი), Gelismani (გელისმანი), Velibolo (ველიბოლო), Tsohmora (წოხმორა), Vaznara (ვაზნარა), Sawile (საწილე), Çidila (ჭიდილა), Gamaharo (გადამახო), Kopitata (კოპიტათა) gibi Gürcüce yer adları bugün de kullanılmaktadır (4:184).

DEMOGRAFİ
Veli köyünde kadın ve erkek nüfusun birlikte tespiti ilk kez Rus idaresince yapılmıştır. 1886’da yapılan bu tespite göre köyde 432 kişi yaşıyordu. Nüfusun %98,6’sı (426 kişi) Türk, %1,4’ü (6 kişi) Gürcü olarak kaydedilmiştir (2). Gürcüce adı olan köyde Gürcü nüfusunun neredeyse kalmamış olması, Osmanlı döneminde köyün demografik yapısının değiştirilmiş ve Şavşat’taki Gürcü nüfusu büyük oranda göç ettirilmiş olmasıyla ilişkili olabilir (5:24).   

Köyün yeniden Türkiye sınırları içinde kalmasından bir yıl sonra, 1922’de yapılan tespite göre ise, köyün nüfusu tamamen Türklerden oluşuyordu. Bu tarihte köyde 117 hanede 577 kişi yaşıyordu (6). 1886 yılına göre nüfusun artmış olması, Rus idaresi sırasında Osmanlı ülkesine göçün olmadığı ya da çok düşük oranda olduğu biçiminde yorumlanabilir. Hane başına ortalama yaklaşık 5 kişi düşmesi ise, köydeki aile yapısının kalabalık olmadığını göstermektedir. Adının Ciritdüzü olarak değiştirilmesinden bir yıl sonra, 1926’da yapılan tespite göre köyün nüfusu, 116 hanede yaşayan 613 kişiden oluşuyordu (7:189).

TARİHÇE
Köyün adının Gürcüce olması ve köydeki kilisenin varlığı Veli’nin Osmanlı döneminden önce de bir yerleşim yeri olduğunu göstermektedir. Tarihsel Tao-Klarceti bölgesinde yer ala köy,  16. yüzyılın ikinci yarısında Osmanlı Devleti’nin eline geçti. Bu tarihten önce ise, Gürcü Krallığı ve Samtshe Prensliği sınırları içinde yer alıyordu. 

Veli, üç yüzyılı aşkın bir süre Osmanlı yönetimi altında kaldı. 19. yüzyılın son çeyreğinde, 93 Harbi (1877-1878) olarak da bilinen savaşın sonucunda Rusların eline geçti. Çarlık idaresinde, Batum oblastı içinde, Artvin sancağının (okrug) Satlel-Rabat nahiyesinde yer alıyordu (2). 

Birinci Dünya Savaşı sonlarında Rus ordusunun bölgeden çekilmesinden sonra bir süre bağımsız Gürcistan’ın sınırları içinde kalan Veki, Kızıl Ordu’nun Gürcistan’ı işgal etmesinin  ardından, 1921’de Anakara Hükümeti ile Sovyet Rusya arasında imzalanan Moskova Antlaşması’yla Türkiye’ye bırakıldı (8:II,41).

Veli, 1922’de “Vel” ve 1926 ve 1928 yıllarında “Ciriddüzü” adıyla Şavşat kazasının Meria nahiyesine bağlıydı (6; 7:188; 9:80). Köyün adının 1925’te değişmesine rağmen, adı halk arasında Vel, resmi kayıtlarda da Ciritidüzü (Vel)  adıyla birlikte kullanılmaya devam etmiştir (10:74).

TARİHSEL YAPILAR
Veli’de varlığı bilinen tek tarihsel yapı, bir köy kilisesi olan Veli Kilisesi’dir. Tamamen yıkılmış olan kilise köyün güney yönünden girişinde, yolun kıyısında yer alıyordu. Bu kiliseden geriye sadece harçlı bir duvar parçası kalmıştır. Burada kilisenin varlığını köylüler de doğrulamaktadır (11:161; 12:40).

Veli köyündeki önemli tarihsel kalıntılardan biri de terk edilmiş bir köy olan ve bugünkü köy merkezinin 2 km doğusunda yer alan Kobradati’deki üzüm cenderesidir. Yekpare taştan oyulmuş olan cenderesi günümüze sağlam ulaşmıştır. Kobradati Cenderesi boyutu açısından nadir cenderelerden biridir. 3 x 2 metre ebatlarında olan cenderenin derinliği 65 cm’dir. İç tabanı oluklu olup üzüm suyunun akacağı yönde eğime sahiptir. Kobradati Cenderesi 2014 yılında tespit edilmiştir (12:13).

“Veli köyü yüksek bir düzlükte, Satleli deresinin sağ kıyısında, Tbeti’den 3 verst uzaklıkta bulunuyor. Köyde 12 hane yaşıyor. Burada iki büyük taş ev var. Bu evlerden biri İmerhevi beyine; diğeri eski prens soyundan, Atabeylerden gelenlere ait. Veli düzlüğü 4.000 feet yükseklite bulunuyor. Buradan yukarıya Satleli deresi boyunca iki yol gidiyor. Biri akarsuyun sağ kıyısındaki dik yamaca uzanıyor ve Shlobani deresinin Satleli deresine karıştığı yerdeki köprüyü geçtikten sonra Okrobageti köyüne kadar ulaşıyor. Bu yol hafif faytonlular için oldukça kullanışlıdır. Okrobageti’den ulaşımı zor olan Arsiyan geçidine kadarsa sadece bir yaya yolu gidiyor. Diğeri, üst yol Veli köyden başlayan ilk yoldan giderek sola sapıyor ve Shlobani deresinde oldukça uzun ve dik bir inişle Meria köyüne ulaşıyor. Bu köy Shlobani ve Satleli derelerinin kavuştuğu yerden 4 verst yukarıda bulunuyor. Meria köyünden yol Shlobani deresinin sağ kıyısı boyunca Shlobani köyünden geçip Arsiyan sırtındaki geçide doğru gidiyor. Geçit de dahil olmak üzere tüm yol, ağır yük kağnıları için uygun olduğundan buraya kervan yolu da deniyor.”
Kaynak: Giorgi Kazbegi, Bir Rus Generalinin Anıları – Türkiye Gürcistanı’nda Üç Ay, 2019, s. 87.

KAYNAKÇA:
1. ^ Muvahhid Zeki, Artvin Vilayeti Hakkında Malumat-ı Umumiye, 1927.
2. ^ “Şavşet-İmerhevi kazası (1886 Yılı)” (Rusça).
3. ^ Defter-i Mufassal-i Vilayet-i Gürcistan (Osmanlıca ve Gürcüce), (Yayıma hazırlayan) Sergi Cikia, Tiflis, 1941-1958, 3 cilt. 
4. ^ 2015 Yılı Tao-Klarceti Tarihi Eserleri Araştırma Gezisi Sonuçları (Gürcüce), Tiflis, 2016.
5. ^ Zakaria Çiçinadze, Müslüman Gürcülerin Osmanlı Ülkesine Büyük Göçü (Gürcüce), Tiflis, 1912.
6. ^ Nurşen Gök, “Artvin Livası’nın Anavatan’a Katılışı Sırasındaki Durumuna İlişkin Belgeler”, Ankara Üniversitesi Türk İnkılâp Tarihi Enstitüsü Atatürk Yolu Dergisi, Sayı: 41, Mayıs 2008, s. 89-104.
7. ^ Muvahhid Zeki, Artvin Vilayeti Hakkında Malumat-ı Umumiye, İstanbul, 2010 (Birinci basım 1927).
8. ^ Mustafa Kemal Atatürk, Nutuk, İstanbul, 1934, 2 cilt.
9. ^ Son Teşkilat-i Mülkiyede Köylerimizin Adları (Osmanlıca), İstanbul, 1928. 
11. ^ 1960 Genel Nüfus Sayımı, Ankara, 1963. 
12. ^ Tao-Klarceti – Tarihsel ve Kültürel Anıtlar Kataloğu (Gürcüce), (Editör) Buba Kudava, (Yazarlar) Nestan Bagauri, Zurab Batiaşvili, İrma Beridze, Buba Kudava, Nikoloz Jğenti, Goça Saitidze, Natia Hizanişvili, Tiflis, 2018.