KAPTAHORİ (Gürcüce: კაპტახორი; okunuşu: “k’ap’t’ah’ori”), tarihsel Klarceti bölgesindeki yerleşmelerden biridir. Bugün Artvin ilinin Ardanuç ilçesinin bir köyüdür. Adı 1925 yılında Peynirli olarak değiştirilmiştir.
Kaptahori, Ardanuç’un güneyinde yer alır. Bu kasabaya 16 km uzaklıktadır. Çevresinde Vartheli (Meşeköy), Sahre (Ovacık), Ortisi (Örtülü), Araveti (Torbalı) ve Tanzoti (Aydınköy) adlı köyler bulunmaktadır.
KÖYÜN ADI
Bugün Peynirli olarak bilinen köyün eski adı, Kaptahori’dir (1:105). Bu yer adı Gürcüceden Türkçeye Kaptahor olarak girmiştir. Nitekim 1574 tarihli Osmanlı tahrir defterinde ve Artvin vilayeti üzerine 1927’de yayımlanmış olan Osmanlıca bir kaynakta köyün adı Kaptahor (قاپتاخور) olarak geçer (1:35; 3:116). Ruslar ise, 1886 nüfus tespiti sırasında köyü iki adla, Kantahor / Kaptahor (Кантахор / Каптахор) biçiminde kaydetmiştir (4).
Kaptahori’nin anlamı konusunda belli başlı kaynaklarda bilgi verilmemiştir. Bununla birlikte Şavlaturi (შავლათური), Çalati (ჭალათი), Karkeşeti (ქარქეშეთი), Salesavi (სალესავი), Agara (აგარა), Lomisagara (ლომისაგარა), Zvari (ზვარი), Çalisagara (ჭალისაგარა), Zemo Zvari (ზემო ზვარი), Kvemo Zvariani (ქვემო ზვარიანი), Datviçala (დათვიჭალა), Leketi (ლეკეთი) gibi Gürcüce yer adları, buranın tarihsel olarak bir Gürcü yerleşmesi olduğunu göstermektedir (1:186).
DEMOGRAFİ
Kaptahori köyünün en erken döneme ait nüfus bilgisi, 1574 tarihli Defter-i Mufassal-i Vilayet-i Gürcistan adlı Osmanlı tahrir defteri üzerinden verilebilir. Bu deftere göre köyün nüfusu 70 haneden (yaklaşık 350 kişi) oluşuyordu. Bu tarihte Kaptahori, sekizi boşalmış olmakla birlikte 58 köyü kapsayan Ardanuç nahiyesinin nüfus açısından en büyük köylerinden biriydi. Bu defterde 64 hane Hristiyan, 6 hane Müslüman olarak kaydedilmiştir. 1595 tarihli Defter-i Mufassal-i Liva-i Ardanuç adlı Osmanlı tahrir defterine göre ise, köyün nüfusu 25 haneye (yaklaşık 125) düşmüş ve nüfusun tamamı Hristiyan olarak kaydedilmiştir. 1574’ten sonra Hristiyan 39 hane ile Müslüman 6 hanenin köyden göç ettiği bu kayıttan anlaşılmaktadır (2:35).
Osmanlı idaresinin askere alma ve vergi tahsil etme amacıyla 1835 yılında gerçekleştirdiği nüfus tespitinde Kaptahori’de 58 hanede 159 erkek yaşıyordu. Bu tarihte Osmanlı idaresi sadece erkek nüfus tespit ediyordu. Erkek sayısı kadar kadın eklenince, köyün toplam nüfusunun 318 kişiden oluştuğu ortaya çıkar (2:38). Rus idaresinin 1886 yılında gerçekleştirdiği nüfus tespitinde ise, Kaptahori’de 594 kişi kaydedilmiştir. Nüfusun % 79,5’inin (472 kişi) “Türk”, % 20,5’inin (122 kişi) “Kürt” olarak kaydedilmiş olması dikkat çekicidir. Eski bir Gürcü yerleşmesi olan köyde Müslüman olmuş Gürcüler “Türk” adıyla kaydedilirken, Kürt nüfusu sonradan yerleştirilmiş olmalıdır (4).
Artvin bölgesinin Gürcistan tarafından Türkiye’ye bırakılmasından bir yıl sonra, 1922 yılında Artvin livasında yapılan nüfus tespiti sırasında Kaptahori’nin nüfusu 77 hanede yaşayan 317 kişiden oluşuyordu. Bu tespitte de nüfusun tamamı “Türk” olarak yazılmıştır (5). 1886 yılındaki nüfusla kıyaslandığında, Kaptahori’nin nüfusunun iyice azalmış olduğu görülmektedir. Bununla birlikte Kaptahori’nin nüfusu 1935 yılında 637 kişi olarak tespit edilmiştir (6:309). Gümümüzde köyde yaklaşık 250 kişi yaşamaktadır.
TARİHÇE
Kaptahori, orta çağda Gürcistan’ı oluşturan bölgelerden biri olan Klarceti‘de yer alır. Osmanlılar Kaptahori köyünü, birleşik Gürcü Krallığı’nın ardından bu bölgeye hakim olan Samtshe-Saatabago‘dan 1551 yılında ele geçirdi. Hemen sonrasında kurulan Ardanuç livasının Ardanuç nahiyesine bağlandı. 1574 tarihli Defter-i Mufassal-i Vilayet-i Gürcistan adlı Osmanlı tahrir defterinde Kaptahori’nin bir Hristiyan (Gürcü) köyü olduğu görülmektedir. Kaptahori köyü halkının bu tarihten itibaren Müslüman olduğu anlaşılmaktadır. Osmanlı idaresinin askere alma ve vergi toplama amacıyla 1835 yılında gerçekleştirdiği nüfus tespiti sırasında Kaptahori büyükçe bir köydü (4:35, 38).
Kaptahori, uzun süre Osmanlı egemenliğinde kaldıktan sonra, 1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşı’nda Rusların eline geçti. 1886 yılında yapılan nüfus tespiti sırasında, Artvin sancağının (okrug) Ardanuç kazasına (uçastok) bağlıydı. Bu kaza içinde Tanzoti nahiyesinin (сельское общество: kırsal topluluk) dört köyünden biri, nüfus açısından bu nahiyenin ikinci büyük köyüydü (4).
Kaptahori, Birinci Dünya Savaşı’nın sonuna doğru bölgede Rus idaresinin sona ermesinin ardından bağımsız Gürcistan’ın (1918-1921) sınırları içinde kaldı. Kızıl Ordu’nun Gürcistan’ı işgali sırasında Ankara Hükümeti’nin verdiği ültimatom üzerine Gürcü hükümetinin Artvin ve Ardahan bölgelerinden çekilince, köy fiilen Türkiye’ye katıldı. 16 Mart 1921’de, Sovyet Rusya ile Ankara Hükümeti arasında imzalanan Moskova Antlaşması’yla da Kaptahori Türkiye’ye bırakıldı (7:II.41).
Kaptahori, 1922 yılında Artvin livasında yapılan nüfus tespiti sırasında, “Kapdahor” adıyla Artvin livasının Ardanuç nahiyesine bağlıydı (5). Kaptahori / Kabdahor Türkçe olmadığı için köyün adı 1925 yılında Peynirli olarak değiştirildi (8:142). 1904 yılında Klarceti ve Şavşeti bölgelerini gezen Nikolay Marr, Kaptahori’nin peyniriyle ünlü olduğunu ve uzak çevresinde bile bu peynirin bilindiğini yazmıştır (9:269). Köye bundan dolayı Peynirli adı verildiği anlaşılmaktadır. Adının değişmiş olmasına karşın, köyün eski adı yeni adıyla birlikte “Peynirli (Kaptahor)” biçiminde geç döneme kadar resmi yayınlarda kullanılmıştır (10).
TARİHSEL YAPILAR
Kaptahori köyünde önemli tarihsel yapı kalıntıları bulunmaktadır. Bunlar kale, kule, mahzen veya depo özelliği olan yeraltı yapılarıdır.
Kaptahori Kalesi, köyün Eminağagil mahallesinde, kayalık bir tepenin zirvesinde bulunmaktadır. Kalenin güney sur duvarları daha sağlam halde günümüze ulaşmıştır. Bu duvarda iki adet gedik bulunmaktadır. Diğer duvarlar yıkıldığı için bugün daha alçak seviyededir. Kalenin içinde sur duvarına bitişik halde su toplama havuzu vardır. İnşa edildiği tarihten sonra Kaptahori Kalesi’nin elden geçirildiği anlaşılmaktadır (1:148).
Köyün 700 metre güneyinde ise, kemerli yeraltı yapıları ile bir kayaya yaslanmış biçimde inşa edilmiş kule bulunmaktadır. Mahzen / depo veya sığınak olarak adlandırılabilecek yeraltı yapıları, 50 metrelik bir alana yayılmaktadır. Bu yapılar üç grubta toplanabilir. Bunlardan biri yuvarlak bir forma sahip olup 1,6 metre çapındadır. Bu yapıdan başka mahzenlere dehlizler açılıyordu. Bu yapı harç kullanılmadan moloz taşlarla inşa edilmiştir. İkinci yeraltı yapı, ilk yapının batısında bulunmaktadır. Bu yapı tonoz örtüye sahiptir. Burada bulunan depo 2.5×3.0 metre ebatlarındadır. Bu kısımda çok fazla zarar görmüş başka yapıların izleri fark edilmektedir. Bunların başka bir yeraltı yapı grubunu (üçüncü grup) oluşturduğu söylenebilir (1:105).
Kaptahori Deresi’nin sol kıyısında, 60 metre yükseklikte dik bir kayadaki çıkıntı üzerinde, kayaya yaslanmış olarak inşa edilmiş yapının bir kule olduğu tahmin edilmektedir. Yapı moloz taşlarla harç kullanılarak inşa edilmiştir. Kulenin örtüsünü ve batı duvarını bu kaya oluşturmaktadır. Bu yapının doğu ve kuzey duvarları sağlam olarak günümüze ulaşmıştır. Güney duvarı ise kısmen yıkılmıştır. Kuzey duvarında bir adet kapı açıklığı bulunmaktadır. Doğu duvarında ise bir adet pencere açıklığı vardır. Kulenin yüksekliği 3 metreyi bulmaktadır. Bu yapının 40 metre doğusunda, daha alt kısımdaki bir kaya çıkıntısında, yarım daire formunda duvar kalıntısı bulunmaktadır. Bu duvar da moloz taşlarla harç kullanılarak inşa edilmiştir. Duvarın uzunluğu 3 metreyi bulmaktadır. Kayadaki bu yapılar, savunma amacıyla inşa edilmiş olan bir sistemin parçaları olabilir (1:105).
KAYNAKÇA:
1. ^ 2015 Yılı Tao-Klarceti Tarihi Eserleri Araştırma Gezisi Sonuçları (Gürcüce), Tiflis, 2016.
2. ^ Klarceti (Gürcüce), Mamia Pağava, Meri Tsintsadze, Maia Baramidze, Malhaz Çoharadze, Tina Şioşvili, Şota Mamuladze, Ramaz Halvaşi, Nugzar Mgeladze, Zaza Şaşikadze, Cemal Karalidze, Batum, 2016.
3. ^ Muvahhid Zeki, Artvin Vilayeti Hakkında Malumat-ı Umumiye, 1927.
4. ^ “Ardanuç kazası (1886 Yılı)” (Rusça).
5. ^ Nurşen Gök, “Artvin Livası’nın Anavatan’a Katılışı Sırasındaki Durumuna İlişkin Belgeler”, Ankara Üniversitesi Türk İnkılâp Tarihi Enstitüsü Atatürk Yolu Dergisi, Sayı: 41, Mayıs 2008, s. 89-104.
6. ^ 1935 Genel Nüfus Sayımı, İstanbul, 1937.
7. ^ Mustafa Kemal Atatürk, Nutuk, İstanbul, 1934, 3 cilt.
8. ^ Muvahhid Zeki, Artvin Vilayeti Hakkında Malumat-ı Umumiye, İstanbul, 2010 (Birinci basım 1927).
9. ^ Nikolay Marr, Şavşeti ve Klarceti Gezi Günlükleri, Batum, 2015 (Birinci basım: 1911, Petersburg, Rusça).
10. ^ 1980 Genel Nüfus Sayımı, Ankara, 1981.
TAO-KLARCETİ 