Tskaltetra

TSKALTETRA (Gürcüce: წყალთეთრა; okunuşu: “ts’q’altetra”), tarihsel Klarceti bölgesindeki yerleşim yerlerinden biridir. Bugün Artvin ilinin merkez ilçesinde yer alır. Adı 1925’te Sakalar olarak değiştirilmiştir.

Tskaltetra, Artvin kentinin 38 km doğusunda yer alır. Çevresinde Cmerki (Çimenli), Doliskana (Hamamlı), Cuğo (Soğanlı), Opiçala (Gökçe) gibi köyler bulunmaktadır.

KÖYÜN ADI
Tskaltetra, köyün bilinen en eski adıdır. Gürcüce olan bu yer adı Türkçeye Skaltetra (سقالتترە) olarak girmiştir (1:113). Ne var ki, muhtemelen Gürcücesi bilinmediği için bu yer adı Latin harfli Türkçeye “Sagal-ı teze”, “Sakaltetra” gibi yanlış okumalarla aktarılmıştır (2; 3:141). 93 Harbi’nde (1877-1878) Klarceti bölgesini ele geçiren Ruslar ise, köyün adı Gürcücesine uygun biçimde Tskaltetra (Цхалтетра) olarak kaydetmiştir (4). 1904 yılında bölgeyi gezen kültür tarihçisi Niko Mari de köyün adını Tskaltetra (წყალთეთრა) olarak not etmiştir (5:369).

Tskaltetra (წყალთეთრა), “tskali” (წყალი: su) ve “tetri” (თეთრი: beyaz, ak) kelimelerinden oluşan bir tamlamadır ve “ak su” anlamına gelir.

DEMOGRAFİ
Tskaltetra köyünün de bir parçası olduğu Klarceti bölgesinde kadın ve erkek nüfusu ilk kez Rus idaresi sırasında birlikte tespit edilmiştir. 1886 tarihinde yapılan bu tespite göre köyün nüfusu 349 kişiden oluşuyordu. Nüfusun tamamı Türk olarak kaydedilmiştir (4). Gürcüce bir ad taşıyan köyde Gürcü nüfusunun olmaması, asimilasyon ya da demografik yapının değiştirilmiş olmasıyla açıklanabilir. 1907’de köyün nüfusu 243 kişiye düşmüştü (6:50).

Artvin bölgesinin 1921’de Türkiye sınırları içinde kalmasından bir yıl sonra, 1922 yılında yapılan nüfus tespitinde köyün nüfusu 19 hanede yaşayan 118 kişiden oluşuyordu. Bu tarihte de nüfusun tamamı Türk olarak yazılmıştır (2). 1886 yılından itibaren nüfusun gittikçe azalmış olması Rus idaresindeki köyden Osmanlı ülkesine göçle açıklanabilir. Nitekim Tskaltetra’nın Birinci Dünya Savaşı’nda da çatışma bölgesinde kaldığı bilinmektedir. Bu da göçe yol açmış olabilir. 1926’da yapılan nüfus tespitine göre ise, köydeki hane sayısı 23’e, nüfus da 123 kişiye çıkmıştır (3:141).

Köyün nüfusu sonraki dönemde giderek artmış, 1935 yılında 220 kişiye, 1960 yılında 330 kişiye ulaşmıştır (7:318; 8:72). Günümüzde köyde yaklaşık 220 kişi yaşamaktadır.

TARİHÇE
Tskaltetra, tarihsel Gürcistan’ın güneybatı topraklarını oluşturan bölgelerden biri olan Klarceti‘nin köylerinden biridir. Osmanlılar köyü, 16. yüzyılın ortasında, birleşik Gürcistan Krallığı’nın ardından bu bölgeye hakim olan ve bir Gürcü devleti olan Samtshe-Saatabago’dan ele geçirmiştir. Uzun süre Osmanlı egemenliğinde kalan köyün nüfusu bu sırada Müslümanlaşmış ve asimile olmuştur.

Tskaltetra, uzun süre Osmanlı idaresinde kalan, 93 Harbi’nde Rusların eline geçti. Rus idaresinde Artvin sancağının (okrug) Artvin kazasına (uçastok) bağlıydı. Bu kazaya bağlı Berta nahiyesinin nüfus açısından Berta’dan sonraki ikinci büyük köyüydü (4). 1904 yılında bölgeyi gezen Niko Mari, sofralık  ve şaraplık bir üzüm çeşidi olan “aheleki”nin (ახელეკი) en iyi yetiştiği yerler arasında, Berta ve Cmerki’yle birlikte Tskaltetra’yı da saymıştır (5:369).

 Tskaltetra, Birinci Dünya Savaşı sonuna doğru bölgede Rus idaresinin sona ermesinin ardından bağımsız Gürcistan’nın sınırları içinde kaldı. Kızıl Ordu’nun Gürcistan’ı işgali sırasında Ankara Hükümeti’nin verdiği ültimatom üzerine Gürcü askerlerinin Artvin bölgesinden çekilmesiyle köy fiilen Türkiye’ye katıldı. 16 Mart 1921’de, Sovyet Rusya ile Ankara Hükümeti arasında imzalanan Moskova Antlaşması’yla da Tskaltetra Türkiye’ye bırakıldı (9:II.41).

Tskaltetra, Türkiye’ye bırakıldıktan bir yıl sonra, 1922 yılında Artvin vilayetinin Berta nahiyesine bağlıydı. Köyün adı 1925’te Sakalar olarak değiştirildi. Su taşıyan, sulamayı denetleyen kişi anlamına gelen “saka” kelimesi üzerinden Sakalar olarak değiştirilmesi, Tskaltetra adının suyla ilişkili olduğunun bilindiğini göstermektedir. Adının değiştirilmiş olmasına karşın eski adı resmi kayıtlarda yeni adıyla birlikte “Sakalar (Saltetra)” gibi yazılışlarla uzun süre kullanılmıştır (10). 2018 yılında köyün bir kısmı (Aydınlık mahallesi) Deriner Barajı suları altında kalmıştır.

KAYNAKÇA:
1. ^ Muvahhid Zeki, Artvin Vilayeti Hakkında Malumat-ı Umumiye (Osmanlıca), İstanbul, 1927.
2. ^ Nurşen Gök, “Artvin Livası’nın Anavatan’a Katılışı Sırasındaki Durumuna İlişkin Belgeler”, Ankara Üniversitesi Türk İnkılâp Tarihi Enstitüsü Atatürk Yolu Dergisi, Sayı: 41, Mayıs 2008, s. 89-104.
3. ^ Muvahhid Zeki, Artvin Vilayeti Hakkında Malumat-ı Umumiye, İstanbul, 2010 (Birinci basım 1927).
4. ^ “Artvin kazası (1886 Yılı)” (Rusça).
5. ^ Niko Mari, Şavşeti ve Klarceti Gezi Günlükleri (Gürcüce), Batum, 2015 (Birinci basım: 1911, Petersburg, Rusça). 
6. ^ Roland Topçişvili- İnga Ğutidze, XIX. Yüzyıl ve XX. Yüzyıl Başlarındaki Rus Belgelerinde Şavşeti ve Klarceti Yer Adları (Gürcüce-Türkçe-İngilizce), Tiflis, 2019.
7. ^ 1935 Genel Nüfus Sayımı, İstanbul, 1937.
8. ^ 1960 Genel Nüfus Sayımı, Ankara, 1963.
9. ^ Mustafa Kemal Atatürk, Nutuk, İstanbul, 1934, 3 cilt.
10. ^ 1980 Genel Nüfus Sayımı, Ankara, 1981.