MAKRETİ (Gürcüce: მაკრეთი; okunuşu: “mak’reti”), Tao-Klarceti’nin bir parçası olan Klarceti bölgesindeki yerleşim yerlerinden biridir. Bugün Artvin ilinin Borçka ilçesinde yer alır. Adı 1925 yılında Topçular, sonra Kale olarak değiştirilmiştir.
Makreti, Borçka kasabasının kuzeybatısında, Hopa-Borçka karayolu kıyısında yer alır. Çhala Deresi vadisindeki yerleşim yerlerinden biridir ve Borçka kasabasına 7 km uzaklıktadır. Çevresinde Mamaneti (Demirciler), Çhala (Düzköy) ve Sahandro (Fındıklı) adlı köyler bulunmaktadır.
KÖYÜN ADI
Köyün bilinen en eski adı Makreti’dir. Makreti Türkçe kaynaklara Makret (ماكرەت) biçiminde girmiştir (1:366; 2:117). 1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşı’nda bölgeyi ele geçiren Rus idaresi de köyün adını aynı biçimde, Makret (Макрет) olarak kaydetmiştir (3). Rus idaresi sırasında, 1890’ların başında bölgeyi gezen Gürcü tarihçi Zakaria Çiçinadze ise, köyün adını Makreti (მაკრეთი) biçiminde yazmıştır (4:253).
Makreti adının düğün alayının toplandığı yer anlamına gelen Gürcüce “makareti” (მაყარეთი; “maq’areti”) kelimesinden geldiğine dair görüş vardır (5:185-186). Ancak Makareti adına eski kaynaklarda rastlanmamaktadır. Makreti’nin adı 1925 yılında Topçular, köyde eski bir kalenin bulunması gerekçesiyle olsa gerek daha sonra Kale olarak değiştirilmiştir. Mamanati, Pançureti, Kostaneti gibi köylerin yer aldığı Çhala bölgesi de “İç Kale” olarak adlandırılmıştır (6:176-177). Makreti’de Satibe (სათიბე), Uçati (უჩათი) gibi mevki adları bulunmaktadır.
DEMOGRAFİ
Makreti’nin görece erken nüfusu 1876 tarihli Trabzon vilayeti salnamesindeki kayıtlardan verilebilir. Bu salnameye göre köyde hane 51 hane ve 153 kişi kaydedilmiştir (1:367). Bu sayımda, salnamede belirtilmemiş olmasına rağmen, Osmanlı idaresinin sadece erkek nüfusu tespit ettiği bilinmektedir. Köyün toplam nüfusunu bulmak için bir o kadar da kadın nüfusu eklemek gerekir. Bunun sonucunda köyde 306 kişinin yaşadığı ve hane başına ortalama 6 kişinin düştüğü oraya çıkar.
Doksanüç Harbi’nde (1877-1878) Rusların bölgeyi ele geçirmesinden sonra, 1886 yılında yapılan nüfus sayımında Makreti’de 105 kişi yaşıyordu ve nüfusun tamamı Lazlardan oluşuyordu (3). On yıl önceki nüfusla kıyaslandığında Rus idaresine giren köyün nüfusunun üçte ikisinin Osmanlı ülkesine göç ettiği anlaşılmaktadır. Nitekim Rus idaresi sırasında, 1890’ların başında bölgeyi gezen Gürcü tarihçi Zakaria Çiçinadze, Makreti’nin nüfusunu 15 hane olarak verdikten sonra, Osmanlı-Rus savaşının ardından göç edenlerin olduğunu yazmış, ama göç etmiş hane sayısını belirtmemiştir (4:253).
Makreti’nin Türkiye’ye bırakılmasından bir yıl sonra, 1922 tarihli nüfus cetveline göre köyde 4 hanede 22 Müslüman Laz yaşıyordu (7). 1876 nüfus sayımında 306 kişi barındıran Makreti köyünün nüfusunun bu düzeyde azalması, bu tarihten sonra da göçün devam ettiğini göstermektedir. Dört yıl sonra köyün nüfusu 13 hanede yaşayan 73 kişiden oluşuyordu. Bu artış, köyden daha önce göç edenlerin geri dönmesi ya da köye yeni nüfus yerleştirilmesiyle açıklanabilir. Bu tarihte Makreti’de 8’i erkek ve 7’si kadın olmak üzere 15 kişi yabancı olarak kaydedilmiştir (6:143, 148.). Günümüzde köyde yaklaşık 300 kişi yaşamaktadır.
TARİHÇE
Makreti köyünün bulunduğu bölge antik çağda Kolheti Krallığı sınırları içinde yer alıyordu. Erken ve geç ortaçağda Gürcü krallıkları ve prenslikleri yönetiminde kalan köy, 16. yüzyılda Osmanlıların eline geçti. 19. yüzyılda Trabzon eyaletinin (1867’de vilayet) Lazistan sancağına bağlıydı. Bu sancağın Hopa kazasının köylerinden biriydi (1:367). 1874 yılında bölgeyi gezen Gürcü asker ve coğrafyacı Giorgi Kazbegi, Çoruh Nehrine karışan Çhala Deresi’nin (Çayırsu) Livana ile Lazistan arasındaki sınırı oluşturduğunu yazar. Kazbegi bu köylerin adlarını tek tek saymasa da Makreti bu sınır bölgesindeki köylerden biriydi. Kazbegi’nin verdiği bilgiye göre, yoğun bir yerleşim yeri olan Çhala’da köyler dağ yamaçları dibinde, su kenarlarında yer alıyordu. Borçka’dan Hopa’ya giden en kestirme yol Çhala Deresi’nin sol kıyısından ve Makreti köyünden geçiyordu. Köyün bulunduğu vadideki dağların yamaçlar mor çiçekli ormangülü çalılıklarıyla doluydu. Ağaç türleri olarak kestanenin yanında kızılağaç ve meşe gibi ağaçlar bulunuyordu. Kazbegi, köydeki kestane ağaçlarının ev yapımında kullanıldığını, yolcuların su içmesi için yol kıyılarındaki her pınara oluk yapılmış ve ahşap maşrapa konulmuş olduğunu yazmıştır (8:131-132.).
Makreti, uzun süre Osmanlı yönetiminde kaldıktan sonra, 1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşı’nda Çarlık Rusyası’nın yönetimine girdi. Rus idaresinde Batum oblastı içinde yer alan Batum sancağının (okrug) Gonio kazasına (uçastok) bağlıydı. Bu kaza içinde Düzköy nahiyesinin sekiz köyünden biriydi (3). Birinci Dünya Savaşı’nın sonlarında Rus idaresinin son bulmasının ardından bir süre bağımsız Gürcistan’ın sınırları içinde kaldı. Kızıl Ordu’nun Gürcistan’ı işgalini sürdürdüğü sırada, Sovyet Rusya ile Ankara Hükümeti arasında 16 Mart 1921’de imzalanan Moskova Antlaşması’yla Türkiye’ye bırakıldı (9:II.41).
Makreti, Türkiye sınırları içinde kaldıktan hemen sonra, 1922 tarihli nüfus cetveline göre Artvin ilinin Borçka kazasına bağlıydı (7). 1925’te köyün adı Topçular olarak değiştirildi. 1926 yılında, Borçka’nın Artvin vilayetinin merkez kazasına bağlı bir nahiye olduğu dönemde Makreti Borçka nahiyesi sınırları içinde yer alıyordu. Muvahhid Zeki’nin verdiği bilgiye göre, Çhala vadisinde (İç Kale) bulunan diğer köyler gibi Balıklı Dağı’nın eteğinde yer alan Makreti köyünde evlerin çoğu iki katlı ve ahşaptı. Bu evleri tarla ve bağ kenarlarından geçen patikalar birbirine bağlıyordu. İyi ve duru sulara sahip olan Makreti köyünün ekonomisi tarıma dayanıyor ve köyde mısır, tütün, buğday, arpa, keten yetiştiriliyordu. Köyde elma, armut, erik ve ceviz gibi meylerin yetiştiği köy “demir elma” adlı elmasıyla ünlüydü (6:176-177). 1928 tarihli Osmanlıca köy listesinde dı “Topcilar” olarak geçen Makreti, Borçka kazasına bağlı bir köy olarak kaydedilmiştir (10:79). 1935 genel nüfusu sayımından itibaren uzun süre ayrı bir köy olarak gelmeyen Makreti’nin Demirciler köyünün mahallesi statüsü taşıdığı anlaşılmaktadır. Yakın dönemde Kale adıyla ayrı bir köye dönüştürülmüştür.
TARİHSEL YAPILAR
Makreti’deki başlıca tarihsel yapılar Makreti Kalesi ve Makreti Köprüsü’dür. Makreti Kalesi, Çahala vadisinde, Çhala Deresi ile sol tarafından akan bir derenin kavuştuğu noktada, ormanın içindeki bir tepede, 290 metre yükseklikte bulunmaktadır. Kaleden geriye yıkık sur duvarları, kalenin içindeki kule kalmıştır. Eğrisel bir plana oturan ve 6 metre yüksekliğe sahip kulenin çatısı da günümüze sağlam ulaşmıştır. Makreti Kalesi moloz taşlarla harç kullanılarak inşa edilmiştir (11:158; 12:300).
Makreti Köprüsü, Çoruh Nehri’nin bir kolu olan Çhala Deresi üzerinde, yukarıdan aşağıya sıralandığında sonuncu köprüdür. Bugün köprünün olduğu yer, eski adı Mamanati olan Demirciler köyü sınırları içindedir. Mamanati, köprünün hemen karşısında yer alır. Bugün Demirciler Köprüsü olarak da bilinen bu köprü eskiden Makreti Köprüsü adını taşıyordu. Makreti Köprüsü, tek kemerli taş köprüsüdür ve kemer yarım daire biçimindedir. İki kıyı arasında uzanan kemerin nereye oturduğu dolgudan dolayı anlaşılamamaktadır. Köprünün inşasında uzun kesme taşlar kullanılmıştır. Makreti Köprüsü 32 metre uzunluğunda, 2,8 metre genişliğindedir. Köprü korkuluklarla birlikte 9.5 metre yüksekliğindedir (13:72).
KAYNAKÇA:
1. ^ Trabzon Vilayeti Salnamesi − 1869-1904, (Hazırlayan) Kudret Emiroğlu, Ankara, 1993-2009, 22 cilt.
2. ^ Muvahhid Zeki, Artvin Vilayeti Hakkında Malumat-ı Umumiye (Osmanlıca), 1927.
3. ^ “Gonio kazası (1886 Yılı)” (Rusça).
4. ^ Zakaria Çiçinadze, Müslüman Gürcüler ve Gürcistan’daki Köyleri (Gürcüce), Tiflis, 1913.
5. ^ Taner Artvinli, Artvin Yer Adları Sözlüğü, İstanbul, 2013.
6. ^ Muvahhid Zeki, Artvin Vilayeti Hakkında Malumat-ı Umumiye, 2010 (Birinci basım 1927).
7. ^ Nurşen Gök, “Artvin Livası’nın Anavatan’a Katılışı Sırasındaki Durumuna İlişkin Belgeler”, Ankara Üniversitesi Türk İnkılâp Tarihi Enstitüsü Atatürk Yolu Dergisi, Sayı: 41, Mayıs 2008, s. 89-104.
8. ^ Giorgi Kazbegi, Bir Rus Generalinin Günlükleri – Türkiye Gürcistanı’nda Üç Ay, 2019.
9. ^ Mustafa Kemal Atatürk, Nutuk, İstanbul, 1934, 2. cilt, s. 41.
10.^ Son Teşkilat-i Mülkiyede Köylerimizin Adları (Osmanlıca), İstanbul, 1928.
11. ^ 2015 Yılı Tao-Klarceti Tarihi Eserleri Araştırma Gezisi Sonuçları (Gürcüce), Tiflis, 2016.
12. ^ Tao-Klarceti – Tarihsel ve Kültürel Anıtlar Kataloğu (Gürcüce), (Editör) Buba Kudava, (Yazarlar) Nestan Bagauri, Zurab Batiaşvili, İrma Beridze, Buba Kudava, Nikoloz Jğenti, Goça Saitidze, Natia Hizanişvili, Tiflis, 2018.
13. ^ Klarceti (Gürcüce), Mamia Pağava, Meri Tsintsadze, Maia Baramidze, Malhaz Çoharadze, Tina Şioşvili, Şota Mamuladze, Ramaz Halvaşi, Nugzar Mgeladze, Zaza Şaşikidze, Cemal Karalidze, Batum, 2016.
TAO-KLARCETİ 