Vahla

VAHLA (Gürcüce: ვახლა; okunuşu: “vah’la”),  tarihsel Samtshe bölgesinin Potshovi vadisindeki yerleşim yerlerinden biridir. Bugün Ardahan ilinin Posof ilçesinin bir köyüdür. Adı 1959 yılında Baykent olarak değiştirilmiştir.

Vahla, Posof‘un güneybatısında yer alır. Bu kasabaya 21 km uzaklıktadır. Çevresinde Saihve (Alabalık), Agara (Kaleönü) ve Tsurtskabi (Aşıkzülali) adlı köyler bulunmaktadır.

KÖYÜN ADI
Bugün Baykent adını taşıyan köyün bilinen en eski adı, Vahla’dır. Gürcüce yazılış biçimi olan Vahla (ვახლა), Türkçeye değişmeden girmiştir. Nitekim Defter-i Mufassal-i Vilayet-i Gürcistan adlı ve 1595 tarihli Osmanlı mufassal defterinde Vahla (واخلۀ) olarak geçer (1:III.443). 1928 tarihli Osmanlıca köy listesinde de Osmanlıca yazılışı biraz farklı olmasına karşın, Vahla (واخلا) biçiminde yazılmıştır (2:761). 93 Harbi’nde (1877-1878) Ardahan bölgesini ele geçiren Ruslar da köyü Vahla (Вахла) adıyla kaydetmiştir (3).

Birinci Dünya Savaşı sırasında Ardahan bölgesini dolaşan Gürcü araştırmacı Konstantine Martvileli, Vahla’nın (ვახლა) Gürcüce bir ad taşıdığını belirtmiş, ama bu adın anlamını vermemiştir (4).

DEMOGRAFİ
Vahla köyünün hayli erken döneme ait nüfus bilgisi, Defter-i Mufassal-i Vilayet-i Gürcistan adlı ve 1595 tarihli Osmanlı tahrir defteri üzerinden verilebilir. Bu defterde Vahla, Vahla-i Ulya (واخلۀ علیا) ve Vahla-i Süfla (واخلۀ سفلا) olmak üzere iki köy olarak kaydedilmişti. Vahla-i Ulya’da (Yukarı Vahla) 9 hane ve Vahla-i Süfla’da (Aşağı Vahla) 10 hane yaşıyordu. Her hanede 5 kişinin yaşadığı kabul edilirse, toplam 19 hanede 95 kişinin yaşadığı ortaya çıkar. İki köyün halkı Osmanlı Devleti’nin Hristiyan köylülerden aldığı ispenç vergisi ödemekle yükümlü kılınmıştı. Vergi vermekle yükümlü hane reisleri Maharebel, Gogiça, İordane, Şota, Beruça, Totia, Edişer gibi Gürcü adları taşıyordu (1:I.309; II.302; III.443).

Rusların hakimiyetinden yaklaşık on yıl sonra, 1886 yılındaki tespite göre, tek köy olarak kaydedilen Vahla’nın nüfusu, komşu yerleşme Cumateli’yle birlikte verilmiştir. Bu tarihte Cumatel-Vahla’da 506 kişi yaşıyordu. Bu sayı 1896’da 584 kişiye, 1906’da da 652 kişiye yükselmişti. Eski Gürcü yerleşmesi olan Cumatel-Vahla’nın nüfusu bu üç tespitte de “Türk” olarak kaydedilmiştir (3; 5:114). 1917 yılında, Gürcü araştırmacı Konstantine Martvileli ise, Vahla’da 40 hanede 459 Müslüman Gürcünün yaşadığını yazmıştır. Bugün Baykent’in (Vahla) bir mahallesi olan Cumateli’nin nüfusunun ise, 31 hanede yaşayan 291 Müslüman Gürcüden oluştuğunu belirtmiştir (4).

1935 yılında gelindiğinde Vahla’nın nüfusu 924 kişiye yükselmişti (6:378). Günümüzde köyde yaklaşık 140 kişi yaşamaktadır.

TARİHÇE
Vahla, tarihsel Gürcistan’ı oluşturan Mesheti bölgesinin yerleşim yerlerinden biriydi. Osmanlılar köyü, birleşik Gürcistan Krallığı’nın ardından bu bölgeye hakim olan Samtshe Atabeyliği’nden 16. yüzyılın ortasında ele geçirdi. 1595 tarihli Defter-i Mufassal-i Vilayet-i Gürcistan adlı Osmanlı mufassal defterine göre Vahla, Gürcistan Vilayeti içinde, Poshov livasının Güney nahiyesine bağlıydı. Bu defterde Vahla, Vahla-i Ulya (واخلۀ علیا) ve Vahla-i Süfla (واخلۀ سفلا) olmak üzere iki köy olarak kaydedilmişti. Bu tarihte Vahla-i Ulya’da (Yukarı Vahla) ve Vahla-i Süfla’da (Aşağı Vahla) buğday, arpa, çavdar, keten tohumu tarımı ile arıcılık yapılıyor ve domuz besleniyordu. Yukarı Vahla ve Aşağı Vahla köyleri, 19. yüzyılda Vahla adıyla tek köy olarak kaydedilmiştir (1:I.309; II.302; III.443).

Vahla, üç yüzyılı aşkın bir süre Osmanlı egemenliğinde kaldıktan sonra, 1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşı’nın sonucunda Rusya İmparatorluğu’nun eline geçti. Rus idaresinde Ardahan sancağının (okrug) Poshov kazasında (uçastok) yer alıyordu. 1886 yılındaki nüfus tespiti sırasında Cumateli’yle (bugün Baykent köyünün mahallesi) birlikte “Cumatel-Vahla” (Джуматель-Вахла) adıyla Tsurtskabi nahiyesinin (маркяз: merkez) dokuz köyünden biriydi (3). 1917 yılında, Gürcü araştırmacı Konstantine Martvileli, Vahla ile Cumateli’nin Gürcü nüfus barındıran yerleşmeler olduğunu yazmıştır (4).

Vahla, Birinci Dünya Savaşı’nın sonuna doğru bölgede Rus idaresinin sona ermesinin ardından bağımsız Gürcistan’ın (1918-1921) sınırları içinde kaldı. Kızıl Ordu’nun Gürcistan’ı işgali sırasında Ankara Hükümeti’nin verdiği ültimatom üzerine Gürcü hükümetinin Ardahan ve Artvin bölgelerinden çekilmesiyle köy fiilen Türkiye’ye katıldı. 16 Mart 1921’de, Sovyet Rusya ile Ankara Hükümeti arasında imzalanan Moskova Antlaşması’yla da Vahla köyü Türkiye’ye bırakıldı (7:II.41).

Vahla, 1928 tarihli Osmanlıca köy listesinde Kars vilayetinin Poshof kazasının merkez nahiyesine bağlıydı (2). 1935 genel nüfus sayımında da aynı idari konuma sahipti (6:378). Vahla adı, “yabancı kökten geldiği” için 1959 yılında 7267 sayılı kanunla Baykent olarak değiştirilmiştir (8:776). Buna rağmen köyün eski adı yeni adıyla birlikte “Baykent (Vahla)” biçiminde resmî kayıtlarda bir süre daha kullanılmıştır (9:36).

TARİHSEL YAPILAR
Baykent’te varlığı bilinen tek tarihsel yapı, tek nefli köy kilisesidir. Cumateli mahallesinde yer alan ve eski yazılı kaynaklardan da bilinen Cumateli Kilisesi tamamen yıkılmıştır. Mevcut kalıntılar arasında yuvarlak forma sahip sunak fark edilmektedir. Ancak, çok fazla zarar gördüğü için Cumateli Kilisesi’nin planının saptamak mümkün değildir (10:36).

KAYNAKÇA:
1. ^ Defter-i Mufassal-i Vilayet-i Gürcistan (Osmanlıca ve Gürcüce), (Yayıma hazırlayan) Sergi Cikia, Tiflis, 1941-1958, 3 cilt. 
2. ^ Son Teşkilat-i Mülkiyede Köylerimizin Adları (Osmanlıca), İstanbul, 1928. 
3. ^ “Poshov kazası 1886 Yılı” (Rusça). 
4. ^ Konstantine Martvileli, “Ardahan Bölgesinde”, Sakartvelo gazetesi, 7 Ekim 1917, sayı 220.
5. ^ Candan Badem, Çarlık Yönetiminde Kars, Ardahan, Artvin, İstanbul, 2018.
6. ^ 1935 Genel Nüfus Sayımı, İstanbul, 1937.  
7. ^ Mustafa Kemal Atatürk, Nutuk, İstanbul, 1934, 3 cilt. 
8. ^ Köylerimiz, (Yayımlayan) İçişleri Bakanlığı, Ankara, 1968.
9. ^ 1980 Genel Nüfus Sayımı, Ankara, 1981. 
10. ^ 2012-2013 Yılları Tao-Klarceti Tarihi Eserleri Araştırma Gezisi Sonuçları (Gürcüce), Tiflis, 2019.