Heva

HEVA (Gürcüce: ხევა; okunuşu: “h’eva”), tarihsel  Klarceti bölgesindeki yerleşmelerden biridir. Bugün Artvin ilinin Ardanuç  ilçesine bağlı bir köydür. Adı 1925 yılında Geçitli olarak değiştirilmiştir.

Heva, Ardanuç’un güneydoğusunda yer alır. Bu kasabaya 22 km uzaklıktadır. Çevresinde Gelaşeni (Güleş), Longothevi (Bulanık), Usoti (Tosunlu) ve Gulice (Ballı)  adlı köyler bulunmaktadır.

KÖYÜN ADI
Bugün Geçitli adını taşıyan köyün bilinen en eski adı, Heva’dır. Gürcüce bir yer adı olan Heva (ხევა), Türkçe kaynaklara da aynı biçimde girmiştir. Nitekim Artvin vilayeti üzerine 1927 tarihli Osmanlıca kaynakta Heva (خەوا) biçiminde yazılmıştır (1:116). 93 Harbi’nin (1877-1878) ardından Artvin bölgesine hakim olan Ruslar da köyü Heva (Хева) adıyla kaydetmiştir (2).

Heva (ხევა), “dere” ya da “vadi” anlamına gelen Gürcüce “hevi” (ხევი) kelimesinden türemiştir. Bu yer adı Türkçeye “Dereli” olarak çevrilebilir. Nitekim köy bir vadide kurulu olduğu için Artvin vilayetinde yer adları değiştirilirken, konumuna uygun biçimde “Geçitli” olarak adlandırılmıştır. Köydeki mevki adı Zalhevi’nin (ზალხევი) de “hevi” kelimesiyle ilişkili olması dikkat çekicidir (3:193). Bu arada ekelemk gerekir ki, tarihsel Gürcü coğrafyasında Heva yaygın bir yer adıdır. Örneğin, bugün Posof ilçesindeki Aşıküzeyir, Göle ilçesindeki Sürügüden ve Ardahan’ın Merkez ilçesindeki Derindere köyleri de 1595 tarihli Defter-i Mufassal-i Vilayet-i Gürcistan adlı mufassal defterde Heva (خوا) olarak geçer (4:III.462, 516, 555). 

DEMOGRAFİ
Heva, komşusu Gelaşeni köyünün aksine, 1574 tarihli Defter-i Mufassal-i Vilayet-i Gürcistan ile 1595 tarihli Defter-i Mufassal-i Liva-i Ardanuç adlı Osmanlı tahrir defterinde geçmemektedir. Bundan dolayı da 16. yüzyıla ait nüfusu bilgisi bulunmamaktadır. Bununla birlikte Osmanlı idaresinin askere alma ve vergi tahsil etme amacıyla 1835 yılında yaptığı nüfus tespitinde Heva köyü de yer almıştır. Bu tespitte köyde 45 hanede 137 erkek tespit edilmiştir. Erkek sayısı kadar kadın eklenince, Heva’nın toplam nüfusunun yaklaşık 274 kişiden oluştuğu ortaya çıkar (5:34-36, 38).

Artvin bölgesinin 93 Harbi’nin (1877-1878) ardından Rusların eline geçmesinden yaklaşık 10 yıl sonra, 1886 yılındaki tespite göre Heva’nın nüfusu 167 kişiden oluşuyordu; 159 kişi Türk, 8 kişi Ermeni olarak kaydedilmişti (2). Artvin bölgesinin Gürcistan tarafından Türkiye’ye bırakılmasının ertesi yılında, 1922 nüfus cetvelinde “Vardayla” olarak kaydedilmiş olan Heva’da, 9 hanede, tamamı “Türk” olarak yazılan 28 kişi yaşıyordu (6).

Heva’da 1940 yılında 315 kişinin tespit edilmiş olması, 1922 yılından sonra köye yeni bir nüfusun yerleştirildiğini göstermektedir (7:166). Günümüzde köyde yaklaşık 220 kişi yaşamaktadır.

TARİHÇE
Heva, orta çağda Gürcistan’ın güneybatı kesimini oluşturan tarihsel bölgelerden biri olan Klarceti‘de yer alır. Köyü sınırları içindeki megalit kale, buranın eski çağlardan itibaren yerleşme olduğunu göstermektedir (3:76). Osmanlılar bölgeyi, 16. yüzyılın ortasında Gürcülerden ele geçirdi. Komşusu Gelaşeni köyü 1574 tarihli Defter-i Mufassal-i Vilayet-i Gürcistan ile 1595 tarihli Defter-i Mufassal-i Liva-i Ardanuç adlı Osmanlı tahrir defterinde yer almasına karşın, Heva’nın adı bu kayıtlarda geçmemektedir. Bununla birlikte Osmanlı idaresinin askere alma ve vergi tahsil etme amacıyla 1835 yılında yaptığı nüfus tespitinde Heva da bir köy olarak yer almıştır (5:34-36, 38).

Heva, uzun süre Osmanlı idaresinde kaldıktan sonra, 93 Harbi’nde (1877-1878) Rusların eline geçti. Rus idaresinde, 1886 yılındaki nüfus tespitine göre Artvin sancağının (okrug) Ardanuç kazasına (uçastok) bağlıydı. Bu kaza içinde Longothevi nahiyesinin (сельское общество. kırsal topluluk) yedi köyünden biriydi (2). Birinci Dünya Savaşı’nın sonuna doğru bölgede Rus idaresinin sona ermesinin ardından bağımsız Gürcistan’ın (1918-1921) sınırları içinde kaldı. Kızıl Ordu’nun Gürcistan’ı işgali sırasında Ankara Hükümeti’nin verdiği ültimatom üzerine Gürcü hükümetinin Artvin ve  Ardahan bölgelerinden çekilmesiyle köy fiilen Türkiye’ye katıldı. 16 Mart 1921’de, Sovyet Rusya ile Ankara Hükümeti arasında imzalanan Moskova Antlaşması’yla da Heva Türkiye’ye bırakıldı (8:II.41).

Heva, 1922 nüfus cetveline göre Artvin livasının (sonra vilayet) Ardanuç nahiyesine bağlıydı. Heva adı, “Türkçe kökenli olmadığı” için 1925 yılında Geçidli (sonra Geçitli) olarak değiştirildi (9:142). 1940 genel nüfus sayımında Heva, Rize ve Artvin vilayetlerinin yerine kurulmuş olan Çoruh vilayetinin Artvin kazasının Ardanuç nahiyesine bağlıydı (7:166). Adının değişmesine rağmen köyün eski adı yeni adıyla birlikte “Geçitli (Heva)” biçiminde geç döneme kadar resmi yayınlarda kullanılmıştır (10).

TARİHSEL YAPILAR
Heva’nın merkezinin 500 metre kuzeyinde, küçük bir derenin sol kıyısında, ormanın içindeki kayalık bir yerin üzerinde megalit kaleden kalıntılar günümüze ulaşmıştır. Büyük ölçüde yıkılmış olan kaleden geriye kuzey duvarının bir parçası kalmıştır. Bu duvarın yüksekliği 2 metredir; kalınlığı ise 1,8 metre ile 3,5 metre arasında değişmektedir. Kalenin diğer duvarları neredeyse ortadan kalkmıştır. Kale, kabaca yontulmuş iri taşlarla harç kullanılmadan inşa edilmiştir. Heva Kalesi’ni (27×20 m) köylüler “Şeytan Kale” olarak adlandırmaktadır (3:76).

KAYNAKÇA:
1. ^ Muvahhid Zeki, Artvin Vilayeti Hakkında Malumat-ı Umumiye, 1927. 
2. ^ “Ardanuç kazası (1886 Yılı)” (Rusça).
3. ^ 2015 Yılı Tao-Klarceti Tarihi Eserleri Araştırma Gezisi Sonuçları (Gürcüce), Tiflis, 2016. 
4. ^ Defter-i Mufassal-i Vilayet-i Gürcistan (Osmanlıca ve Gürcüce), (Yayımlayan) Sergi Cikia, Tiflis, 1941-1958, 3 cilt.
5. ^ Klarceti (Gürcüce), Mamia Pağava, Meri Tsintsadze, Maia Baramidze, Malhaz Çoharadze, Tina Şioşvili, Şota Mamuladze, Ramaz Halvaşi, Nugzar Mgeladze, Zaza Şaşikadze, Cemal Karalidze, Batum, 2016. 
6. ^ Nurşen Gök, “Artvin Livası’nın Anavatan’a Katılışı Sırasındaki Durumuna İlişkin Belgeler”, Ankara Üniversitesi Türk İnkılâp Tarihi Enstitüsü Atatürk Yolu Dergisi, Sayı: 41, Mayıs 2008, s. 89-104.  
7.  1940 Genel Nüfus Sayımı, Ankara, 1944, s. 166.
8. ^ Mustafa Kemal Atatürk, Nutuk, İstanbul, 1934, 3 cilt. 
9. ^ Muvahhid Zeki, Artvin Vilayeti Hakkında Malumat-ı Umumiye, İstanbul, 2010 (Birinci basım 1927). 
10. ^ 1980 Genel Nüfus Sayımı, Ankara, 1981.