Kveli

KVELİ (Gürcüce: ყველი; okunuşu: “q’veli”), tarihsel Samtshe bölgesinin Potshovi vadisindeki yerleşim yerlerinden biridir. Bugün Ardahan ilinin Posof ilçesinde yer alır. Zaman için adı Kol ve Kolköy’e dönüşmüştür.

Kveli köyü, Posof‘un güneybatısında yer alır. Bu kasabaya 23 km uzaklıktadır. Çevresinde Saihve (Alabalık), Agara (Kaleönü), Oboli (Akballı) ve Banarhevi (Günbatan) adlı köyler bulunmaktadır.

KÖYÜN ADI
Bugün Kolköy adını taşıyan köyün bilinen en eski adı Kveli’dir. Gürcüce bir yer adı olan Kveli (ყველი), eski Gürcücede Kueli (ყუელი) biçiminde de yazılıyordu. Bu yer adı Türkçeye Kvel ve Kuvel olarak girmiştir. Nitekim 1595 tarihli ve Defter-i Mufassal-i Vilayet-i Gürcistan adlı Osmanlı tahrir defterinde Kvel ( قول) olarak geçer (1:III.440). Ancak bu yazılış biçimi Latin harfli Trükçeye “Kol” biçiminde aktarılmıştır. 1928 tarihli Osmanlıca köy listesinde ise, köyün adı Gürcüce eski biçimine yakın bir şekilde Kuvel (قووهل) olarak yazılmıştır (2:761). 93 Harbi’nde (1877-1878) Ardahan bölgesini ele geçiren Ruslar da 1886 yılındaki nüfus sayımda köyün adını Kveli (Квель) olarak kaydetmişlerdir (3).

Gürcüce bir kelime olan Kveli / Kueli, “peynir” anlamına gelir. Kveli köyünde bulunan Kveli Kalesi, Gürcüceden çevrilerek Yunancaya aynı anlama gelen Tyrokastron (Τυρόχαστρον) adıyla girmiştir.

DEMOGRAFİ
Kveli köyünün erken döneme ait nüfus bilgisi, 1595 tarihli ve Defter-i Mufassal-i Vilayet-i Gürcistan adlı Osmanlı tahrir defteri üzerinden verilebilir. Bu defterde Kveli adıyla iki yerleşme kaydedilmiştir. “Karye-i Kvel Manastır” adıyla kaydedilmiş yerleşmede 4 hane (yaklaşık 20 kişi), Kveli köyünde ise 32 hane (yaklaşık 160 kişi) yaşıyordu. “Zeda Kveli” de ekili alan olarak Kveli köyüne kaydedilmişti. Kveli Manastırı’nda biri rahip olan 4 hane reisinden ikisi, Datuna ve Batata adları taşıyordu. Adı okunamayan kişi ile rahibin baba adlarına bakınca, onların da Gürcü olduğu anlaşılmaktadır. Kveli köyündeki hane resilerinin Amrosa, Papia, Batata, Gabriela, Elia, Vardzela, Gogiça, Mahara, Kakala İvane gibi adlarına ve baba adlarına bakınca, buranın da bir Gürcü yerleşmesi olduğu anlaşılmaktadır. Osmanlı döneminde Kveli köyünün nüfusu azalmış ve 1834 yılında 20 haneye kadar düşmüştür (1.I.307, 313; II.300, 306; III.440).

Ardahan bölgesini ele geçirmesinden yaklaşık 10 yıl sonra, Rusların 1886 yılında yaptığı tespitte Kveli’de 450 kişi yaşıyordu. Rus idaresinde köyün nüfusu artmış, 1896’da 522 kişiye, 1906’da da 608 kişiye ulaşmıştır (4:114). Bu tespitlerde nüfusun tamamı “Türk” olarak kaydedilmiştir. Eski bir Gürcü köyü olan Kveli’nin nüfusunun Türk olarak kaydedilmiş olması, demografik yapının değişmesi veya Müslüman olan Gürcülerin bu adla kaydedilmiş olmasıyla açıklanabilir. Öte yandan 1834 yılından sonra nüfusun bu kadar artmış olması da köye yeni bir nüfusun yerleştirildiğine işaret etmektedir. Birinci Dünya Savaşı sırasında Ardahan bölgesini gezen Gürcü araştırmacı Konstantine Martvileli, Kveli köyünde 50 hanede 635 Müslüman Gürcünün yaşadığını yazmıştır (5).

Kveli köyünün nüfusu 1935 yılında 797 kişiye ulaşmıştır (6:246). Günümüzde ise köyde yaklaşık 200 kişi yaşamaktadır.

TARİHÇE
Kveli köyünde 9-10. yüzyıllarda kurulan Kveli Manastırı, buranın çok eski bir yerleşme olduğunu göstermektedir. Bu manastır Gürcü Krallığı döneminde inşa edilmiştir. Öte yadan Kveli Kalesi de manastır gibi eski bir yapıdır. Nitekim erken ortaçağda Gürcü Krallığı’nın sınırları içinde yer alan Kevli Kalesi, 914 yılında Arapların saldırısına uğramıştır. Gürcü aznaur Gobron, Gürcü kralı IV. Gurgen adına kaleyi savunurken ölmüştür.

Kveli Kalesi, 1080’de Büyük Selçuklular ile Gürcüler arasındaki savaşa sahne oldu. Kveli Kalesi Savaşı olarak bilinen savaşta Büyük Selçuklular galip geldi. Bu savaşın ardından Büyük Selçukluların Gürcistan’ı istila ettiği ve “Didi Turkoba” olarak bilinen dönemde Türkler Karadeniz kıyılarına ulaştılar. Ele geçirdikleri yerlerde Gürcü manastır ve kiliselerini yaktılar (7). 1121 yılında Gürcüler, Didgori Savaşı’nda kazandığı zaferin ardından Büyük Selçukluları bölgede çıkardı ve Kveli yeniden Gürcü yönetimine katıldı. Birleşik Gürcü Krallığı zayıflayınca, bu bölgeye bir Gürcü devleti olan Samtshe-Saatabago hakim oldu. Osmanlılar Kveli’yi 16. yüzyılın ortasında bu devletten ele geçirdi.

Kevli, Osmanlı idaresinin 1595 yılında gerçekleştirdiği ve Defter-i Mufassal-i Vilayet-i Gürcistan adını taşıyan tahrire göre, Gürcistan Vilayeti içinde, Poshov livasının Güney nahiyesine bağlıydı. Bu defterde Kveli adıyla üç yer kaydedilmiştir. Bu yerler, Kveli Manastırı köyü, Kveli köyü ve Kveli köyünün ekili alanı olan Zeda Kevli’dir. 19. yüzyılda Kveli adıyla tek yerleşme bulunuyordu (1.I.307, 313; II.300, 306; III.440). Nitekim 93 Harbi’nde (1877-1878) Ardahan bölgesini ele geçiren Ruslar da Kevli adıyla tek bir köy kaydetmiştir. 1886 nüfus tespiti sırasında Kveli, Ardahan sancağının (okrug) Poshov kazsına (uçastok) bağlıydı. Bu kazada Tsurtskabi nahiyesinin (маркяз: merkez) dokuz köyünden biriydi. Nüfus açısından Tsurtskabi ile Cumatel-Vahla köylerinden sonra bu nahiyenin üçüncü büyük köyüydü (3). Birinci Dünya Savaşı sırasında Ardahan bölgesini gezen Gürcü araştırmacı Konstantine Martvileli, Kveli’nin Müslüman Gürcü köyü olduğunu yazmıştır (5).

Kveli, Birinci Dünya Savaşı’nın sonuna doğru bölgede Rus idaresinin sona ermesinin ardından bağımsız Gürcistan’nın (1918-1921) sınırları içinde kaldı. Sovyet Rusya’nın Gürcistan’ı işgali sırasında Ankara Hükümeti’nin verdiği ültimatom üzerine Gürcü hükümetinin Ardahan ve Artvin bölgelerinden çekilmesiyle köy fiilen Türkiye’ye katıldı. 16 Mart 1921’de, Sovyet Rusya ile Ankara Hükümeti arasında imzalanan Moskova Antlaşması’yla da Kveli Türkiye’ye bırakıldı (8:II.41). Gürcistan’ın Türkiye’ye bırakmasından yedi yıl sonra Kveli, 1928 tarihli Osmanlıca köy listesinde Kars vilayetinin Poshof kazasının merkez nahiyesine bağlıydı (2:761). 1935 genel nüfus sayımıda “Kol” biçiminde kaydedilmiş olan Kveli, bu idari konumunu koruyordu (6:246).

TARİHSEL YAPILAR
Kveli köyünde bazı tarihsel yapıların kalıntıları günümüze ulaşmıştır. Bunlardan biri olan Kveli Manastırı, Vaftizci Yahya’ya adanmıştır. Serapion Zarzmeli’nin Yaşamı adlı hagiografiye göre bu manastır 9-10. yüzyılda Serapion’un erkek kardeşi İoane tarafından kurulmuştur. Köyün sakinleri Kveli Kalesi yakınlarındaki bir yeri günümüzde de “Kol Manastırı” olarak adlandırmaktadır. Manastırın ana kilisesi olan Kveli Kilisesi, Kveli Kalesi’nin kuzeydoğusunda, dağın yamacında bulunuyordu 1980’lere kadar bu kilisenin duvarları duruyordu; ancak kilisenin bulunduğu yamaç arazide teraslar yapılırken bu yapı tamamen yıkılmıştır (9:44; 10:26). Kveli köyündeki bir başka tarihsel yapı, Kveli Kalesi’nin kilisesidir. Tek nefli, serbest haç planlı yapının günümüze yıkıntıları kalmıştır (9:232).

Kveli köyündeki önemli yapılardan biri Kveli Kalesi’dir. Bu kale (75 × 20 m) 1.780 metre yükseklikte yer alır. Ortaçağ kaynaklarında adından sıkça söz edilen Kveli Kalesi, köyün merkezinin 800 metre doğusunda, Posof Çayı’nın sol kıyısındaki bir kayanın üzerinde inşa edilmiştir. Bu kaleden geriye birkaç metre yükseklikteki duvarlar kalmıştır (9:404-405).

KAYNAKÇA:
1. ^ Defter-i Mufassal-i Vilayet-i Gürcistan (Osmanlıca ve Gürcüce), (Yayımlayan) Sergi Cikia, Tiflis, 1941-1958, 3 cilt.
2. ^ Son Teşkilat-i Mülkiyede Köylerimizin Adları (Osmanlıca), İstanbul, 1928. 
3. ^ “Poshov kazası 1886 Yılı” (Rusça). 
4. ^ Candan Badem, Çarlık Yönetiminde Kars, Ardahan, Artvin, İstanbul, 2018.
5. ^ Konstantine Martvileli, “Ardahan Bölgesinde”, Sakartvelo gazetesi, 7 Ekim 1917, sayı 220.
6. ^ 1935 Genel Nüfus Sayımı, İstanbul, 1937. 
7. ^ “Kral II. Giorgi ve 1070-1080’lerde Gürcistan Krallığı” (Gürcüce). 
8. ^ Mustafa Kemal Atatürk, Nutuk, İstanbul, 1934, 3 cilt. 
9. ^ Tao-Klarceti – Tarihsel ve Kültürel Anıtlar Kataloğu (Gürcüce), (Editör) Buba Kudava, (Yazarlar) Nestan Bagauri, Zurab Batiaşvili, İrma Beridze, Buba Kudava, Nikoloz Jğenti, Goça Saitidze, Natia Hizanişvili, Tiflis, 2018.
10. ^ 2012-2013 Yılları Tao-Klarceti Tarihi Eserleri Araştırma Gezisi Sonuçları (Gürcüce), Tiflis, 2019.