Ustameli

USTAMELİ (Gürcüce: უსტამელი; okunuşu: “ust’ameli”), tarihsel Klarceti bölgesindeki yerleşmelerden biridir. Bugün Artvin iline bağlı Ardanuç ilçesinin bir köyüdür. Adı 1925 yılında Ustalar olarak değiştirilmiştir.

Ustameli, Ardanuç’un kuzeydoğusunda yer alır. Bu kasabaya 26 km uzaklıktadır. Çevresinde Aşağı Samtskaro (Aşağı Irmaklar), Kontromi (Yolağzı), Karsnia (Kapıköy) ve Yukarı Samtskaro (Yukarı Irmaklar) adlı köyler bulunmaktadır.

KÖYÜN ADI
Bugün Ustalar adını taşıyan köyün bilinen en eski adı, Ustameli’dir (1:98; 2:35). Gürcüce bir yer adı olan Ustameli (უსტამელი), Türkçe kaynaklara Ustamel, Ustamil olarak girmiştir. Nitekim 1574 ve 1595 tarihli Osmanlı tahrir defterleri ile Artvin vilayeti üzerine 1927 yılında yayımlanan Osmanlıca kaynakta Ustamel / Ustamil (اوستامیل) olarak geçer (2:35; 3:115). Rus idaresi de köyü Ustamel (Устамель) adıyla kaydetmiştir (4).

Ustameli (უსტამელი), “Ustami’den olan” veya “Ustamili” anlamına gelir. Şavşat ilçesinde bir yerleşme olan Ustamisi‘nin de Ustameli gibi “ustami” (უსტამი) kelimesinden türemiş olduğu anlaşılmaktadır. Bununla birlikte bu yer adlarının anlamı konusunda belli başlı kaynaklarda bilgi bulunmamaktadır. Ustameli’deki Gurutauli (გურუთაული), Pusna (ფუსნა), Gorda (გორდა), Saçiamari (საჭიამარი) gibi yer adları da buranın tarihsel olarak bir Gürcü yerleşmesi olduğunu göstermektedir (1:190).

DEMOGRAFİ
Ustameli köyünün en erken döneme ait nüfus bilgisi, 16. yüzyılın sonlarına tarihlenen Osmanlı tahrir defterleri üzerinden verilebilir. 1574 tarihli ve Defter-i Mufassal-i Vilayet-i Gürcistan adlı deftere göre köyün nüfusu 18 haneden (yaklaşık 90 kişi) oluşuyordu. Bu defterde 17 hane Hristiyan, 1 hane Müslüman olarak kaydedilmiştir. 1595 tarihli ve Defter-i Mufassal-i Liva-i Ardanuç adlı Osmanlı tahrir defterine göre ise, köydeki hane sayısı 12’ye (yaklaşık 60 kişi) düşmüştü. Bu hanelerin tamamı Hristiyan olarak kaydedilmiştir. Yaklaşık 20 yıl sonra Hristiyan 5 hane ile Müslüman 1 hanenin köyden ayrıldığı görülmektedir (2:35).

Osmanlı idaresinin askere alma ve vergi toplama amacıyla sadece erkek nüfusu tespit ettiği 1835 yılında Ustameli’de 83 erkek yaşıyordu. Erkek sayısı kadar kadın eklenince, köyün nüfusunun 166 kişiden oluştuğu ortaya çıkar. Rus idaresi ise, 1886 yılında köyde sadece 44 kişi tespit etmiştir. Rusların eline geçmesi nedeniyle köyün nüfusunun büyük kısmının Osmanlı ülkesine göç ettiği anlaşılmaktadır. Bu tarihte Ustameli, Karsnia nahiyesinin (сельское общество: kırsal topluluk) beş köyünden biriydi. Hem Ustameli köyünün hem de Karsnia nahiyesinin nüfusunun tamamı Gürcülerden oluşuyordu (2:39; 4).

Artvin livasında 1922 yılında yapılan nüfus tespiti sırasında, Ustameli’nin nüfusu 10 hanede yaşayan 48 kişiden oluşuyordu. Ancak bu tespitte nüfusunun tamamı “Türk” olarak yazılmıştır (5). Gürcü dilini unutmuş olan Gürcülerin bu tarihte “Türk” olarak kaydedilmiş olduğu görülmektedir. Günümüzde köyde yaklaşık 35 kişi yaşamaktadır.

TARİHÇE
Ustameli’nin 1574 tarihli ve Defter-i Mufassal-i Vilayet-i Gürcistan adlı Osmanlı tahrir defterinde yer alması, buranın Osmanlı döneminden önce bir yerleşme olduğunu göstermektedir. Tarihsel Klarceti bölgesinde yer alan köyü Osmanlılar, 16. yüzyılın ortasında, birleşik Gürcistan Krallığı’ndan sonra bu bölgeye hakim olan, bir başka Gürcü devleti Samtshe-Saatabago‘dan ele geçirdi. Ustameli, hemen sonrasında kurulan Ardanuç livasının Ardanuç nahiyesine bağlı köylerden biriydi. Ardanuç nahiyesi, 1574’te sekizi, 1595’te on biri boşalmış olan 58 köyden oluşuyordu (2:35).

Ustameli köyü, uzun süre Osmanlı egemenliğinde kaldıktan sonra, 1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşı’nda Rusların eline geçti. Bu tarihte Ustameli, Artvin sancağının (okrug) Ardanuç kazasına (uçastok) bağlı Karsnia nahiyesinin (сельское общество: kırsal topluluk) beş köyünden biriydi (4).

Birinci Dünya Savaşı’nın sonlarında Rus idaresinin sona ermesinden bir süre sonra, Ustameli köyü bağımsız Gürcistan’ın sınırları içinde kaldı. 1921 yılında, Sovyet Rusya’nın Gürcistan’ı işgali sırasında Ankara Hükümeti, Artvin ve Ardahan bölgelerini boşaltması için Gürcistan hükümetine ültimatom verdi. Gürcistan hükümetinin bu iki bölgeden çekilmesi üzerine Ustameli köyü fiilen Türkiye’ye katıldı. 16 Mart 1921’de Sovyet Rusya ile Ankara Hükümeti arasında imzalanan Moskova Antlaşması uyarınca Ustameli köyü Türkiye’ye bırakıldı (7:II.41).

Ustameli köyü, 1922 yılında Artvin livasında yapılan nüfus tespiti sırasında, “Ustamel” adıyla bu livanın merkez kazasına bağlı Ardanuç nahiyesinin bir köyüydü (5). Ustameli / Ustamel Türkçe olmadığı için köyün adı 1925 yılında “Ustalar” olarak değiştirildi (8:141). Bununla birlikte,köyün eski adı yeni adıyla birlikte, “Ustalar (Ustamel)” biçiminde resmi yayınlarda uzun süre kullanılmıştır (9).

TARİHSEL YAPILAR
Ustameli köyünde tespit edilmiş tek tarihsel yapı, derenin sağ kıyısında bir kayanın üzerinde yükselen Ustameli Kulesi’dir. Köyün 1,5 km güneydoğusunda yer alan kule (5,2×5,5 m), yedi metre yüksekliğindedir. Doğu duvarında iki, kuzey duvarında bir penceresi bulunan Ustameli Kulesi, kireç harcı kullanılarak moloz taşlarla inşa edilmiştir. Giriş kapısı ise batı tarafında bulunmaktadır (1:98; 10:301).

KAYNAKÇA:
1. ^ 2015 Yılı Tao-Klarceti Tarihi Eserleri Araştırma Gezisi Sonuçları (Gürcüce), Tiflis, 2016. 
2. ^ Klarceti (Gürcüce), Mamia Pağava, Meri Tsintsadze, Maia Baramidze, Malhaz Çoharadze, Tina Şioşvili, Şota Mamuladze, Ramaz Halvaşi, Nugzar Mgeladze, Zaza Şaşikadze, Cemal Karalidze, Batum, 2016. 
3. ^ Muvahhid Zeki, Artvin Vilayeti Hakkında Malumat-ı Umumiye, 1927.
4. ^ “Ardanuç kazası (1886 Yılı)” (Rusça).
5. ^ Nurşen Gök, “Artvin Livası’nın Anavatan’a Katılışı Sırasındaki Durumuna İlişkin Belgeler”, Ankara Üniversitesi Türk İnkılâp Tarihi Enstitüsü Atatürk Yolu Dergisi, Sayı: 41, Mayıs 2008, s. 89-104. 
6. ^ 1935 Genel Nüfus Sayımı, İstanbul, 1937.
7. ^ Mustafa Kemal Atatürk, Nutuk, İstanbul, 1934, 3 cilt.
8. ^ Muvahhid Zeki, Artvin Vilayeti Hakkında Malumat-ı Umumiye, İstanbul, 2010 (Birinci baskı 1927). 
9. ^ 1980 Genel Nüfus Sayımı, Ankara, 1981.
10. ^ Tao-Klarceti – Tarihsel ve Kültürel Anıtlar Kataloğu(Gürcüce), (Editör) Buba Kudava, (Yazarlar) Nestan Bagauri, Zurab Batiaşvili, İrma Beridze, Buba Kudava, Nikoloz Jğenti, Goça Saitidze, Natia Hizanişvili, Tiflis, 2018.