YUKARI TİKANİ (Gürcüce: ზემო ტიკანი; okunuşu: “zemo t’ik’ani”), tarihsel Eruşeti bölgesindeki yerleşmelerden biridir. Günümüzde Ardahan ilinin Hanak ilçesinde bir köydür. 1959 yılında adı Baştoklu olarak değiştirilmiştir.
Yukarı Tikani, Hanak’ın güneybatısında yer alır. Bu kasabaya 5 km uzaklıktadır. Çevresinde Aşağı Tikani (Alaçam), Kerkedeni (Güneşgören) ve Sashara (Koyunpınarı) adlı köyler bulunmaktadır.
KÖYÜN ADI
Baştoklu ile bugün Hanak’ın bir mahallesi olan Alaçam köyünün eski ortak adı Tikani’dir. Baştoklu Büyük Tikani (sonra Yukarı Tikani), Alaçam ise Küçük Tikani (sonra Aşağı Tikani) adlarını taşıyordu. Bu yer adı, erken ve geç dönemde Osmanlıca Dikan (دیكان) biçiminde yazılmıştır (1:I.493; 2:760). 93 Harbi’nde (1877-1878) Ardahan bölgesini ele geçiren Ruslar ise, bu iki yerleşmenin adını Tikan (Тикан) olarak kaydetmiştir (3).
Gürcüce bir ad olan Tikani (თიკანი / ტიკანი), “keçi yavrusu”, “oğlak” anlamına gelir. Köyün adı “yabancı kökten geldiği” için 1959 yılında değiştirilirken, Gürcüce adını andırır biçimde, “oğlak” yerine “toklu” kelimesi kullanılmış ve köye Baştoklu olarak değiştirildiydi verilmiştir.
DEMOGRAFİ
Yukarı Tikani ya da daha eski adıyla Büyük Tikani’nin bilinen en erken döneme ait nüfusu, 1595 tarihli Osmanlı mufassal defteri üzerinden verilebilir. Osmanlı idaresinin Dikan-i Büzürg’te (دیكان بزرك) olarak kaydettiği köyde, Hıristiyan köylülerden alınan ispenç vergisi veren 53 hane yaşıyordu. Her hanede ortalama 5 kişinin yaşadığı kabul edilirse, Dikan-i Büzürg’ün (Büyük Dikan) nüfusunun 165 kişiden oluştuğu ortaya çıkar. O dönem için bu sayı Yukarı Tikani’nin büyük bir köy olduğunu göstermektedir. Hane reisleri Eliazar, Gela, Papa, Gogiça, Maharebel, Davita, Papuna, Vardzela, Kakala, Giorgi, Gabriel, Simon, Petre, Gogina gibi adlar taşıyordu. Bu kişilerin ve babalarının adlarına bakınca, köyün nüfusunun çoğunluğunun Gürcülerden oluştuğu anlaşılmaktadır (1:I.493, II.482).
Doksanüç Harbi’nde (1877-1878) Ardahan bölgesini ele geçiren Rusları Yukarı Tikan ( Верхний Тикан) olarak kaydettiği köyün nüfusu, 1886 yılındaki tespite göre 294 kişiden oluşuyordu. Bu nüfusun % 28,2’si (83 kişi) “Türk”, % 58,8’i (173 kiş) “Karapapak” olarak kaydedilmişti. 1595 tarihli yapısıyla kıyaslandığında, Yukarı Tikani’nin demografik yapısının Osmanlı döneminde tamamen değştirği söylenebilir. Bu tarihte Yukarı Tikani köyünü de kapsayan Tikani haniyesinde ise, 1.739 kişi yaşıyordu (3). Rus idaresi sırasında Büyük Tikani’nin nüfusu kısa sürere artmış, 1896’da 360 kişi, 1906’da da 350 kişiye ulaşmıştır (4:112).
1940 genel nüfus sayımında “Yukarı dikan” olarak kaydedilmiş olan Yukarı Tikani’de 701 kişi yaşıyordu (5:348). Günümüzde Hanak kasabasının bir mahallesi olan yerleşmenin nüfusu yaklaşık 320 kişiden oluşmaktadır.
TARİHÇE
Yukarı Tikani köyünün 1595 tarihli Osmalı mufassal defterinde Dikan-i Büzürg (دیكان بزرك) adıyla yer alması, öte yandan hemen yakınındaki Aşağı Tikani köyünde 10. yüzyılda, Gürcü Krallığı döneminde inşa edilmiş bir kilisenin varlığı, buranın eski bir yerleşeme olduğuna işaret etmektedir. Osmanlı Devleti Yukarı Tikani köyünü 1550 yılında, birleşik Gürcü Krallığı’nın zayıflaması üzerine bağımsız devlete dönüşen Samtshe-Saatabago’dan (1268-1625) ele geçirdi. 1595 tarihli mufassal deftere göre köy Ardahan-i Büzürg (Büyük Ardahan) livasının Meşe nahiyesine bağlıydı. Köyde buğday, arpa, yonca tarımı ve arıcılık yapılıyor, koyun ve domuz besleniyordu (1:I.493, II.482).
Büyük Tikani, uzun süre Osmanlı egemenliğinde kaldıktan sonra, 1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşı’nın sonucunda Çarlık Rusya’nın eline geçti. Rus idaresinin Yukarı Tikan (Верхний Тикан) olarak kaydettiği köy, Ardahan sancağının (okrug) Ardahan kazasına (uçastok) bağlıydı. Bu kaza içinde Tikan nahiyesinin (маркяз: merkez) bir köyüydü. Yukarı Tikani, Birinci Dünya Savaşı sonuna doğru bölgede Rus idaresinin sona ermesinin ardından Gürcistan Demokratik Cumhuriyeti’nin sınırları içinde kaldı. Kızıl Ordu’nun Gürcistan’ı işgali sırasında Ankara Hükümeti’nin verdiği ültimatom üzerine Gürcü ordusunun çekilmesiyle köyün de yer aldığı Ardahan bölgesi Türkiye’ye katıldı. 16 Mart 1921’de, Sovyet Rusya ile Ankara Hükümeti arasında imzalanan Moskova Antlaşması’yla da Büyük Tikani Türkiye’ye bırakıldı (6:II.41).
1928 tarihli köy listesinde Yukarı Dikan (یوقاری ریكان) olarak geçen köy, Kars vilayetinin Ardahan kazasının Hanak nahiyesine bağlıydı (2:760). Köyün adı, “yabancı kökten geldiği” için 1959 yılında Baştoklu olarak değiştirildi (7:79). Bununla birlikte köyün eski adı yeni adıyla birlikte “Baştoklu (Yukarııdikan)” biçimde uzun süre resmi kayıtlarda kullanıldı (8). 1992 yılında Ardahan il olunca, Baştoklu da bu ilin bir köyü haline geldi.
TARİHSEL YAPILAR
Büyük Tikani köyünde biri kilise, diğeri kale olmak üzere iki tarihsel yapının varlığı bilinmektedir. Tek nefli bir yapı olan Büyük Tikani Kilisesi’nden geriye sadece yıkıntıları kalmıştır. Köyün 1 km kuzeyinde bulunan ve harç kullanılmadan inşa edilmiş olan kale (52×83 m) de yıkık durumdadır (9:206, 371).
KAYNAKÇA:
1. ^ Defter-i Mufassal-i Vilayet-i Gürcistan (Osmanlıca ve Gürcüce), (Yayımlayan) Sergi Cikia, Tiflis, 1941-1958, 3 cilt.
2. ^ Son Teşkilat-i Mülkiyede Köylerimizin Adları (Osmanlıca), İstanbul, 1928.
3. ^ “Ardahan kazası (1886 Yılı)” (Rusça).
4. ^ Candan Badem, Çarlık Yönetiminde Kars, Ardahan, Artvin, İstanbul, 2018.
5. ^ 1940 Genel Nüfus Sayımı, Ankara, 1944.
6. ^ Mustafa Kemal Atatürk, Nutuk, İstanbul, 1934, 2. cilt.
7. ^ Köylerimiz, (Yayımlayan) İçişleri Bakanlığı, Ankara, 1968.
8. ^ 1980 Genel Nüfus Sayımı, Ankara, 1981.
9. ^ Tao-Klarceti – Tarihsel ve Kültürel Anıtlar Kataloğu (Gürcüce), (Editör) Buba Kudava, (Yazarlar) Nestan Bagauri, Zurab Batiaşvili, İrma Beridze, Buba Kudava, Nikoloz Jğenti, Goça Saitidze, Natia Hizanişvili, Tiflis, 2018.
TAO-KLARCETİ 