Başköy

BAŞKÖY (Gürcüce: ბაშქოი; “başkoi”), tarihsel Klarceti bölgesinin yerleşim yerlerinden biridir. Bugün Artvin ilinin Murgul ilçesinde yer alır.

Başköy, Murgul kasabasının kuzeybatısında yer alır. Kasabaya 9 km uzaklıktadır. Murgul kasabası dışında çevresinde Küre köyü bulunmaktadır. Goglieti, Lomiketi ve Çhaleti adlı eski köyler de bugün Başköy sınırları içindedir.  

KÖYÜN ADI
 Köyün bilinen en eski adı Başköy’dür. Osmanlı döneminde Tao-Klarceti bölgesinde, biri Borçka’da diğeri Çıldır’da olmak üzere Başköy adını taşıyan iki köy daha vardı. Bu köylere bu adın ne zaman verildiğine dair bir bilgi mevcut değildir. Murgul’daki bu yerleşme, üst kesimde, yukarıda bulunduğu için Başköy olarak adlandırılmıştır. 1876 yılı Trabzon vilayeti salnamesinde Başköy (باشكوی) olarak geçen yerleşmeyi Ruslar da aynı biçimde, Başköy (Баш-Кёв) olarak kaydetmiştir (1:VIII.354; 2).

Tarihsel olarak Gürcü nüfusunu barındıran Murgul vadisindeki köylerin adları genelde Gürcüce olmasına karşın, bir Gürcü köyü olan bu yerleşmenin Osmanlı döneminden itibaren Türkçe ada sahip olması dikkat çekicidir. Başköy’ün eskiden “Tavdgiridze” adı taşıdığı ve buranın “Tavdgiridze”lerin köyü olduğu söylenir (3:194). Bugünkü Başköy sınırları içinde, Çilauri (ჭილაური), Goglieti (გოგლიეთი), Çhaleti (ჩხალეთი), Lomiketi (ლომიკეთი), Zemoporoseti (ზემოფოროსეთი), Naplati (ნაფლატი), Agaskuri (აგასკური), Orpharzeni (ორფხარზენი), Kariamokri (ქარიამოქრი), Heçireti (ხეჭირეთი), Sekvieti (სეკვიეთი), Simondeki (სიმონდეკი), Papulikana (პაპულიყანა), Mere (მერე) gibi mevki adları da buranın bir Gürcü yerleşmesi olduğunu göstermektedir (4:182).

DEMOGRAFİ
Başköy’ün görece erken döneme ait nüfusu, 1835 tarihli Osmanlı nüfus tespiti üzerinden verilebilir. Bu tarihte köyde 33 hane ve 101 erkek kaydedilmiştir. Osmanlı idaresi sadece erkek nüfusu tespit ettiğinden köyün toplam nüfusunu bulmak için bir o kadar da kadın nüfusu eklemek gerekir. Bunun sonucunda köyde 202 kişinin yaşadığı ortaya çıkar. Hane başına ortalama 6,6 kişi düşmesi, Başköy’deki ailelerin kalabalık olmadığını göstermektedir (3:39). 

Bu tarihten yaklaşık 40 yıl sonra, 1876 tarihli Trabzon vilayeti salnamesine göre köyde 28 hanede 120 kişi yaşıyordu. Bu tarihte de Osmanlı idaresinin sadece erkek nüfusu tespit ettiği bilinmektedir. Buradan hareketle köyün toplam nüfusunun 240 kişiden oluştuğu söylenebilir. Köyün nüfusunun artması karşısında hane sayısının azalmış olması dikkat çekicidir (1:VIII.355). 

Yaklaşık on yıl sonra Murgul vadisini ele geçiren Ruslar, Başköy’de ilk kez kadın ve erkek nüfusunu birlikte tespit etmiştir. Bu tespite göre köyün nüfusu, 24 hanede yaşayan ve tamamı Gürcü olan 140 kişiden oluşuyordu. Rus idaresindeki köyden Osmanlı ülkesine önemli bir göçün gerçekleştiği bu tespitten de anlaşılmaktadır (2; 5:24). 1922 yılına gelindiğinde köyde 16 hane kalmış, köyün nüfusu da tamamı Gürcü olarak kaydedilmiş 69 kişiye düşmüştü. Bu tespit, 1886 yılından sonra da köyden göçün devam ettiğini göstermektedir. 1876 yılı nüfusu sabit veri alındığında, köyün nüfusunun yaklaşık % 71’inin göç ettiği görülmektedir (6).

Nitekim Mustafakemalpaşa ilçesinin Kömürcükadı, Gölcük’ün Ayvazpınarı ve Nüzhetiye’de yaşayan Gürüclerin bir kısmı Başköy’den göç etmiştir (3: 256, 265). 1926 yılına gelindiğinde Başköy’de 23 hanede 96 kişi yaşıyordu (7:144). 1935 genel nüfusu sayımında köyün nüfusunun 455 kişiye çıkması, Goglieti, Lomiketi ve Çhaleti köylerinin birer mahalle olarak Başköy’e bağlanmasıyla ilişkilidir (8:45). Günümüzde köyde yaklaşık 300 kişi yaşamaktadır. 

TARİHÇE
Başköy’ün kuruluşuna ilişkin belli başlı kaynaklarda bilgi yoktur. Bir Gürcü yerleşmesi olan köyün Osmanlıların eline geçmesinden önceki adı da kesin biçimde bilinmemektedir. Başköy’ün de içinde kaldığı Murgul vadisi erken orta çağda Gürcü Krallığı, geç orta çağda birleşik Gürcü Krallığı ve Gürcü prensliği Samtshe-Saatabgo (1268-1625) sınırları içinde kalıyordu. 16. yüzyılda Osmanlıların eline geçen yerleşme, 19. yüzyılın ikinci yarısında  Trabzon vilayeti içinde, Lazistan sancağına bağlı Livana kazasının bir köyüydü. Başlıca geçim kaynağı tarımdı (1:VIII.355). 

Başköy, 93 Harbi’nde (1877-1878) Rusların eline geçti. Rus idaresinde Artvin sancağının (okrug) Artvin kazasına (uçastok) bağlı Çhaleti nahiyesinin (сельское общество: kırsal topluluk) bir köyüydü. Birinci Dünya Savaşı’ndan sonra bir süre bağımsız Gürcistan sınırları içinde kaldı. Gürcistan’ı işgal eden Sovyet Rusya ile Ankara Hükümeti arasında 16 Mart 1921’de imzalanan Moskova Antlaşması’yla Türkiye’ye bırakıldı (9:II.41). Ertesi yıl Artvin vilayetinin Borçka kazasına bağlı Murgul nahiyesinin köylerinden biriydi. 1935 yılından önce Goglieti, Lomiketi ve Çhaleti birer mahalle olarak Başköy’e bağlandı. 

TARİHSEL YAPILAR
Bugünkü Başköy’de varlığı bilinen tarihsel yapılar iki adet tek kemerli taş köprüdür. Bu köprülerden biri, merkez mahalle ile Poroseti arasındaki bir dere üzerindedir. Köprünün uzunluğu 9,3 metre, genişliği 3 metre, yüksekliği 5 metredir. Köprünün geç dönemde elden geçirilmiş olduğu anlaşılmaktadır. Diğer köprü ise, bugün Başköy’ün bir mahallesi olan eski Goglieti köyündedir. Günümüzde de kullanılmakta olan köprü, 7,2 metre uzunlukta, 2 metre genişliktedir. Köprünün yüksekliği 4 metreyi bulur (4:142-143).

KAYNAKÇA:
1. ^ Trabzon Vilayeti Salnamesi: 1869−1904, (Hazırlayan) Kudret Emiroğlu, Ankara, 1993-2009, 22 cilt.
2. ^ “Artvin kazası (1886 Yılı)” (Rusça).
3. ^ Klarceti (Gürcüce), Mamia Pağava, Meri Tsintsadze, Maia Baramidze, Malhaz Çoharadze, Tina Şioşvili, Şota Mamuladze, Ramaz Halvaşi, Nugzar Mgeladze, Zaza Şaşikadze, Cemal Karalidze, Batum, 2016.
4. ^ 2015 Yılı Tao-Klarceti Tarihi Eserleri Araştırma Gezisi Sonuçları (Gürcüce), Tiflis, 2016.
5. ^ Roland Topçişvili- İnga Ğutidze, XIX. Yüzyıl ve XX. Yüzyıl Başlarındaki Rus Belgelerinde Şavşeti ve Klarceti Yer Adları (Gürcüce-Türkçe-İngilizce), Tiflis, 2019.
6.  ^ Nurşen, Gök, Artvin Livası’nın Anavatan’a Katılışı Sırasındaki Durumuna İlişkin Belgeler”, Ankara Üniversitesi Türk İnkılâp Tarihi Enstitüsü Atatürk Yolu Dergisi, Sayı: 41, Mayıs 2008, s. 89-104.
7. ^ Muvahhid Zeki, Artvin Vilayeti Hakkında Malumat-ı Umumiye, İstanbul, 2010 (Birinci basım 1927).
8. ^ 1935 Genel Nüfus Sayımı, İstanbul, 1937.
9. ^ Mustafa Kemal Atatürk, Nutuk, İstanbul, 1934, 2 cilt