Skarebi

SKAREBİ (Gürcüce: სკარები; okunuşu: “sk’arebi”),  tarihsel Cavaheti bölgesinin Tao-Klarceti kısmında kalan yerleşim yerlerinden biridir. Günümüzde Ardahan ilinin Çıldır ilçesinde yer alır. Adı 1959 yılında Kotanlı olarak değiştirilmiştir.

Skarebi, Çıldır kasabasının kuzeybatısında yer alır. Kasabaya 17 km uzaklıktadır. Çevresinde Guguba (Binbaşak), Veli (Sevimli), Meirami (Meryemköy), Terekeme Çaisi (Semiha Şakir) ve Vartmana (Kaşlıkaya) adlı köyler bulunmaktadır.

KÖYÜN ADI
 Skarebi, bugün Kotanlı adını taşıyan köyün bilinen en eski adıdır. Gürcüce bir yer adı olan Skarebi,  1595 tarihli Osmanlı tahrir defterine İskareb (اسكارب) olarak girmiştir (1:I.487). Ruslar bu yer adını Türkçenin etkisiyle Sikareb (Сикареб) biçiminde yazmıştır (2). 1928 tarihli Osmanlıca köy listesinde ise köyün adı Skarib (سكەریب) olarak yazılmıştır (3:763). Skarebi adının Türkçe yazılışı zaman içinde değişime uğramış ve Sikirip’e dönüşmüştür (4:332).

Skarebi, Eski Gürcücede “ızgara” anlamına gelen “skara” (სკარა) kelimesinin çoğuludur ve “ızgaralar” anlamına gelir. 

DEMOGRAFİ
Skarebi’in erken döneme ait nüfusu, Defter-i Mufassal-i Vilayet-i Gürcistan adlı 1595 tarihli Osmanlı tahrir defteri üzerinden verilebilir. Bu tarihte köyde 21 hane kaydedilmiştir. Her hanede ortalama 5 kişinin yaşadığı kabul edilirse, köyün nüfusunun 105 kişiden oluştuğu ortaya çıkar. Defterde vergi vermekle yükümlü Batata, Mamula, Demetre, Zurab, Badura, Maharebel, Okropir gibi erkek adları yer alır. Her hane ispenç vergisi vermekle yükümlü kılınmıştır. Bu adlardan ve vergi türünden Skarebi’nin Hıristiyan bir Gürcü köyü olduğu anlaşılmaktadır (1:III.540, II.476-477). 

93 Harbi’den köyü ele geçiren Rusların 1886 yılındaki nüfusu tespitine göre Skarebi’de 82 kişi yaşıyordu. Nüfusun tamamı Karapapak olarak kaydedilmiştir. Üç yüzyılı aşkın bir süre sonra köyün nüfusunun azalmış ve Gürcü nüfusunun kalmamış olması, Osmanlı döneminde köydeki Hıristiyan nüfusun büyük çoğunluğunun göç etmiş olmasıyla açıklanabilir. İslam dinine geçmek istemeyen köylüler Skarebi’den ayrılmış olabilir (2). 

Skarebi’nin Türkiye’ye bırakılmasından 14 yıl sonra, 1935 genel nüfusu sayımına göre köyde 291 kişi yaşıyordu (4:332). Bugün Kotanlı adını taşıyan köyün nüfusu yaklaşık 150 kişiden oluşmaktadır. 

TARİHÇE
Skarebi’de 10. yüzyıla ait kilisenin varlığı buranın eski bir yerleşme olduğunu göstermektedir. Skarebi köyünün bulunduğu bölge bu yüzyılda Gürcü Krallığı sınırları içinde bulunuyordu. Daha sonra birleşik Gürcü Krallığı ve Gürcü atabeglerin yönettiği Samtshe-Saatabago (1268-1625) sınırları içinde yer alan Skarebi, 16. yüzyılın ortasında Osmanlıların eline geçti. 1595 tarihli Osmanlı tahrir defterine göre Çıldır Eyaleti içinde Ardahan-i Büzürg livasının Meşe nahiyesine bağlıydı. Köyün başlıca geçim kaynağı tarımdı. Buğday, arpa, sebze ve yonca tarımı yapılıyordu. Arıcılık ve küçükbaş hayvancılık öneliydi. Köyde üç adet değirmen bulunuyordu (1:III.540, II.477).

Skarebi’nin bulunduğu Çıldır bölgesi 93 Harbi’nde (1877-1878) Rusların eline geçti. Rus idaresinde Skarebi, Ardahan sancağının (okrug) Ardahan kazasına (uçastok) bağlıydı. Bu kazaya bağlı Bagratuni nahiyesinin (маркяз: merkez) on bir köyünden biriydi (2). Birinci Dünya Savaşı’ndan sonra Rus idaresinin son bulmasının ardından bir süre bağımsız Gürcistan’ın sınırları içinde kaldı. Kızıl Ordu’nun Gürcistan’ı işgali daha sona ermeden Sovyet Rusya ile Ankara Hükümeti arasında 16 Mart 1921’de imzalanan Moskova Antlaşması’yla Türkiye’ye bırakıldı (5:II.41).

Skarebi, 1928 tarihli Osmanlıca köy listesine göre, Kars vilayetinin Çıldır kazasının merkez nahiyesine bağlıydı (3:763). Köyün adı “yabancı kökten geldiği” gerekçesiyle 1959 yılında Kotanlı olarak değiştirildi (6:374). Buna rağmen köyün eski adı yeni adıyla birlikte resmi kayıtlarda uzun süre “Kotanlı (Sikirip)” biçiminde kullanıldı (7). Kotanlı adının türemiş olduğu ve karasaban anlamına gelen “kotan”, Gürcüce “gutani” (გუთანი) kelimesinden gelir. 1992 yılında Ardahan ilçesi il olunca, Çıldır bu ile bağlandı ve Skarebi de Ardahan ilinin sınırları içinde kaldı.

TARİHSEL YAPILAR
 Skarebi köyünde varlığı bilinen önemli tarihsel yapılar 10. yüzyıldan kalan kilise ile iki kaledir. Bir köy kilisesi olan Skarebi Kilisesi’nin Aziz Giorgi’ye adandığı Gürcü tarihçi Ekvtime Takaişvili’nin tespit ettiği kitabelerden anlaşılmaktadır. Skarebi Kilisesi, tek nefli küçük bir yapıdır (11,x6,2 m). Büyük ölçüde yıkılmış olan kilise pembe taşlardan inşa edilmişti ve  duvarlarının kalınlığı 80 cm’yi buluyordu. Kilisenin bir dönem cami olarak kullanılmış olduğu yapıdaki değişikliklerden anlaşılmaktadır. Daha sonra da köyün camisi kilisenin güney duvarına bitişik biçimde inşa edilmiştir. Gürcü tarihçi Ekvtime Takaişvili 20. yüzyılın başında kilisenin güney duvarında Gürcüce yazı tespit etmiştir. Daha sonra tahrip edilen bu yazı günümüzde okunamaz haldedir. Skarebi Kilisesi, çeşitli kaynaklarda “Sakire” ve “Sikiareb” adıyla yer almıştır (8:198; 9:80).

Skarebi köyü sınırları içinde iki kale bulunmaktadır. Bunlardan biri köyüm 600 metre güneydoğusunda yer alır. Kalenin ( 94×83 m) yıkıntılarından harç kullanılmadan inşa edilmiş olduğu anlaşılmaktadır. Kalenin çevresinde eski yerleşmenin izleri vardır. İkinci kale (65×58 m), köyün 1,3 km kuzeydoğusundadır. Kalenin batısında başka yapıların izlerine de bulunmaktadır. (8:401).

KAYNAKÇA:
1. ^ Defter-i Mufassal-i Vilayet-i Gürcistan (Osmanlıca ve Gürcüce), (Yayımlayan) Sergi Cikia, Tiflis, 1941-1958, 3 cilt.
2. ^ “Ardahan kazası (1886 Yılı)” (Rusça).
3. ^ Son Teşkilat-i Mülkiyede Köylerimizin Adları (Osmanlıca), İstanbul, 1928.
4. ^ 1935 Genel Nüfus Sayımı, İstanbul, 1937.
5. ^ Mustafa Kemal Atatürk, Nutuk, İstanbul, 1934, 2 cilt.
6. ^ Köylerimiz, (Yayımlayan) İçişleri Bakanlığı, Ankara, 1968.
7. ^ 1980 Genel Nüfus Sayımı, Ankara, 1981.
8. ^ Tao-Klarceti – Tarihsel ve Kültürel Anıtlar Kataloğu (Gürcüce), (Editör) Buba Kudava, (Yazarlar) Nestan Bagauri, Zurab Batiaşvili, İrma Beridze, Buba Kudava, Nikoloz Jğenti, Goça Saitidze, Natia Hizanişvili, Tiflis, 2018.
9.  ^ 2014 Tao-Klarceti Tarihi Eserleri Araştırma Gezisi Sonuçları (Gürcüce), Tiflis, 2015.