İPHREULİ (Gürcüce: იფხრეული; okunuşu: “iph’reuli”), tarihsel Şavşeti bölgesinin İmerhevi vadisindeki yerleşim yerlerinden biridir. Bugün Artvin ilinin Şavşat ilçesinde yer alır. Adı 1925 yılında Taşköprü olarak değiştirilmiştir.
İphreuli, Şavşat’ın kuzeybatısında, Gürcistan sınırının yakınıda yer alır. Şavşat kasabasına 33 km uzaklıktadır. Çevresinde Diobani (Meydancık), Tsetileti (Eriikli) ve Hohlevi (Çağlıpınar) adlı köyler bulunmaktadır.
KÖYÜN ADI
Bu yerleşmenin bilinen en eski adı, İphreuli veya İphrevi’dir. Türkçeye İphirevil (ایپخیرەویل), İphev gibi biçimlerde girmiştir (1:161; 2:144). 93 Harbi’nden (1877-1878) sonra Şavşeti bölgesine hakim olan Ruslar ise, köyün adını İphruhul (Ипхрухул) adıyla kaydetmiştir (3). 1904 yılında Şavşeti bölgesini dolaşan kültür tarihçisi ve dilci Niko Mari, köyün adını İmpheuli (იმფხრეული) biçiminde yazmıştır (4:172).
İphreuli veya İphrevi adı, “iphri” (იფხრი) ya da “iphvri” (იფხვრი) kelimesinden türemiş olabilir. Bu iki kelime, Latince adı Psilotales olan eğreltiotu ailesinden bir türün bu bölgede kullanılan Gürcü diyalektindeki adıdır. İphreuli veya İphvri, “eğreltiotu diyarı”, “eğreltiotuna özgü” anlamına gelir. Nitekim köy, eğreltiotları bolca yetiştiği bir arazide yer almaktadır.
Öte yandan köyde Kokotasdziri (კოკოტასძირი), Sarçvitavi (სარჩვითავი), Sanakode (სანაკოდე), Gograsdziri (გოგრასძირი), Tkisdziri (ტყისძირი), Gora (გორა), Sacinçre (საჯინჭრე), Kldovanadziri (კლდოვანაძირი),Sanahşire (სანახშირე), Satave (სათავე), Akvana (აკვანა), Tandlieti (თანდლიეთი), Mosieti (მოსიეთი), Eliatsminda (ელიაწმინდა), Sadece (სადევე), Goglieti (გოგიეთი), Vrlis Kondara (ველისკონდარა), Lodihevi (ლოდიხევი), Çalakana (ჭალაყანა), Nasahlevi (ნასახლევი) gibi Gürcüce yer adları buranın tarihsel bir Gürcü yerleşmesi olduğunu göstermektedir (5:186).
DEMOGRAFİ
İphreuli köyünün görece erken döneme ait nüfus bilgisi, Rus idaresinin 1886 yılında yaptığı sayım üzerinden verilebilir. Bu tespitte köyünün nüfusu, 95 hanede yaşayan 635 kişiden oluşuyordu. Bu nüfusun 628’i Gürcü, 7’si Türk olarak kaydedilmiştir. Hane başına ortalama 6,7 kişi düşmesi köydeki aile yapısının kalabalık olduğunu göstermektedir. Ancak köyün büyük bir köy olduğu nüfusundan anlaşılmaktadır. Bunula birlikte, Tskalsimeri nahiyesindeki (сельское общество: kırsal topluluk) diğer köyler olan Diobani, Tsetileti ve Tskalsimeri de nüfus açısından büyük köylerdi (3;6:14).
Şavşeti bölgesinin Türkiye sınırları içinde kaldıktan hemen sonra, 1922 yılında Artvin livasında yapılan nüfus tespitine göre İphteuli’de 75 hanede 543 kişi yaşıyordu. Bu tarihte nüfusun tamamı Gürcü olarak kaydedilmiştir (7). Bu nüfus 1926 yılında 573 kişiye yükselmiş, hane sayısı da 76’ya çıkmıştı (8:189). Günümüzde köyde yaklaşık 250 kişi yaşamaktadır.
TARİHÇE
İphreuli, tarihsel Gürcistan’ın güneybatını oluşturan Şavşeti bölgesinin İmerhevi vadisinde yer alır. Köydeki megalit yapı kalıntısı, buranın çok eski bir yerleşme olduğunu göstermektedir. Osmanlılar, köyün bulunduğu İmerhevi vadisini 16. yüzyılın ortalarında, birleşik Gürcistan Krallığı’nın ardından bu bölgeye hakim olan Samtshe Atabeyliği’nden ele geçirdi. Sonraki dönemde köy Çıldır Eyaleti sınırları içinde kaldı.
İphreuli, uzun süre Osmanlı egemenliğinde kaldıktan sonra, Osmanlı-Rus savaşı (1877-1878) sonucunda Çarlık Rusyası’nın eline geçti. Rus idaresinde Artvin sancağının (okrug) Şavşet-İmerhevi kazasında (uçastok) yer aldı. Bu kazaya bağlı Tskalsimeri nahiyesinin (сельское общество: kırsal topluluk) dört köyünden biriydi (3).
Köyün adını İmphreuli (იმფხრეული) biçiminde yazan Niko Mari, 1904 yılında köyün üç mahalleden oluştuğunu, üç mahallenin de İmerhevi Deresi’nin ol tarafında bulunduğunu belirtmiştir. Bu sırada Mari, köyde Gürcüce ve Türkçe şarkılar da derlemiştir (4: 172-188).
İphreuli, Birinci Dünya Savaşı’nın sonuna doğru bölgede Rus idaresinin sona ermesinin ardından bağımsız Gürcistan’nın (1918-1921) sınırları içinde kaldı. Kızıl Ordu’nun Gürcistan’ı işgali sırasında Ankara Hükümeti’nin verdiği ültimatom üzerine Gürcü hükümetinin Ardahan bölgesinden çekilmesiyle köy fiilen Türkiye’ye katıldı. 16 Mart 1921’de, Sovyet Rusya ile Ankara Hükümeti arasında imzalanan Moskova Antlaşması’yla da İphreuli köyü Türkiye’ye bırakıldı (9:II.41).
İphreuli, Türkiye’ye bırakılmasından sonra, Şavşat kazasının İmethevi nahiyesine bağlı bir köydü. Bu yerleşmenin adı 1925 yılında Taşköprü olarak değiştirildi (8:189). Bu adın verilmiş olması, köydeki tek kemerli taş köprüyle ilişkili olmalıdır. Bununla birlikte köyün eski adı yeni adıyla birlikte resmî kayıtlarda “Taşköprü (İphrevil)” biçiminde bir süre daha kullanılmıştır (10).
TARİHSEL YAPILAR
İphrevi’de günümüze ulaşan en önemli yap kalıntısı, İmerhevi Deresinin sol yakasında bir kayanın üzerindeki kaledir. Kireç harcıyla İnşa edilmiş olan kale, kareye yakın bir palan (43×40 m) üzerinde inşa edilmiştir. Kaleden geriye yıkıntılar kalmıştır (7:310).
Köyün kuzeybatısında, bir köylünün evinin avlusunda megalit bir yapı kalıntısı bulunmaktadır. Çok büyük taşlardan oluşan yapı duvarının iç ölçüsü 5,5×4,7 metredir. Yuvarlak bir forma sahip olan duvar yaklaşık 20 metre uzunluğundadır. Bu yapı kalıntısı incelenmemiş olup işlevi de tespit edilememiştir (5:62)
Köyün kuzeybatısının hemen dışında, İmerhevi Deresi üzerinde 13,5 metre uzunluğunda tek kemerli bir taş köprü bulunmaktadır. Eski bir köprü olmasına karşın, daha geç tarihte onarılmış olduğu anlaşılmaktadır (5:62).
Köy yerleşmesinin yaklaşık 300 metre kuzeybatısında, yamaçta bir yapı kalıntısı bulunmaktadır. Harçlı bir duvar parçası olan bu kalıntının bulunduğu yeri köylüler “Nakilisari” (kilise yeri) olarak adlandırmaktadır. Yapı yukarından İphreuli köyünü görmektedir. Bu yapı kalıntısının bir kuleden kalmış olması ihtimali de vardır (5:62).
KAYNAKÇA:
1. ^ Muvahhid Zeki, Artvin Vilayeti Hakkında Malumat-ı Umumiye (Osmanlıca), 1927.
2. ^ Taner Artvinli, Artvin Yer Adları Sözlüğü, İstanbul, 2013.
3. ^ “Şavşet-İmerhevi kazası (1886 Yılı)” (Rusça).
4. ^ Niko Mari, Şavşeti ve Klarceti Gezi Günlükleri (Gürcüce), Batum, 2015 (Birinci basım: 1911, Petersburg, Rusça).
5. ^ 2015 Yılı Tao-Klarceti Tarihi Eserleri Araştırma Gezisi Sonuçları (Gürcüce), Tiflis, 2016.
6. ^ Roland Topçişvili- İnga Ğutidze, XIX. Yüzyıl ve XX. Yüzyıl Başlarındaki Rus Belgelerinde Şavşeti ve Klarceti Yer Adları (Gürcüce-Türkçe-İngilizce), Tiflis, 2019.
7. ^ Nurşen Gök, “Artvin Livası’nın Anavatan’a Katılışı Sırasındaki Durumuna İlişkin Belgeler”, Ankara Üniversitesi Türk İnkılâp Tarihi Enstitüsü Atatürk Yolu Dergisi, Sayı: 41, Mayıs 2008, s. 89-104.
8. ^ Muvahhid Zeki, Artvin Vilayeti Hakkında Malumat-ı Umumiye, İstanbul, 2010 (Birinci basım 1927).
9. ^ Mustafa Kemal Atatürk, Nutuk, İstanbul, 1934, 3 cilt.
10. ^ 1980 Genel Nüfus Sayımı, Ankara, 1981.
TAO-KLARCETİ 