KLARCETİ (Gürcüce: კლარჯეთი; okunuşu: “k’larceti”), tarihsel Klarceti bölgesindeki yerleşim yerlerinden biridir. Bugün Artvin ilinin Ardanuç ilçesinde yer alan bir köydür. Adı 1925’te Bereket olarak değiştirilmiştir.
Klarceti, Ardanuç kasabasının güneybatısında yer alır ve kasabaya 12 km uzaklıktadır. Yakınlarında Vartheli (Meşeköy), Sahre (Ovacık), Ortisi (Örtülü), Araveti (Torbalı) ve Sagara (Sakarya) köyleri bulunmaktadır.
Bugün bir köy, geçmişte ise önemli bir merkez olan Klarceti, Klarceti bölgesine adını vermiştir.
KÖYÜN ADI
Klarceti, köyün bilinen en eski adıdır. Türkçeye Kılarced (كیلارجد) olarak girmiştir (1:305). Türkçe yazılış biçimi zamanla değişime uğramış, Kılarçet’e (قیلارچت) dönüşmüştür (2:116). Rus idaresi köyün adını 1886 yılında (Кларджет) biçiminde kaydetmiştir (3).
Klarceti adı, Gürcü boylarından biri olan “Klarci”den (კლარჯი; çoğulu კლარჯები: Klarcebi) türemiştir ve Klarcilerin ülkesi anlamına gelir. Örneğin Şavşeti, İmereti, Kaheti de benzer biçimde türemiş Gürcüce yer adlarıdır.
DEMOGRAFİ
Osmanlılar 1551 yılında ele geçirdiği ve livaya dönüştürdüğü Ardanuç’un bir köyü olan Klarceti’nin en erken dönem nüfusu, 1574 tarihli Defter-i Mufassal-i Vilayet-i Gürcistan adlı Osmanlı tahrir defteri üzerinden verilebilir. Bu deftere göre köyde 89 hane yaşıyordu ve tamamı Hıristiyan olarak kaydedilmişti. Her hanenin 5 kişiden oluştuğu varsayılırsa, Klarceti’de 445 kişinin yaşadığı ortaya çıkar. Bu nüfusun 85 hanesi Hıristiyan, 4 hanesi de Müslüman olarak yazılmıştır. Köyün ele geçirilmesinden sonraki 23 yılda nüfusun % 4,5’nin Müslüman olduğu bu tespitten anlaşılmaktadır. Bu dört hanenin vergi vermekle yükümlü kişileri Süleyman, Mehmed, Yusuf ve Pirvana adlarla kaydedilmiştir. Hıristiyan hanelerin vergi vermekle yükümlü kılınan kişileri ise, Andri, Minasa, Maharebel, Gabriel, Gogiça, İordane, Davit, Kvirike, Alkazar, Teodor, Sultan, İason, Badri, Zakar, Cemşid gibi adlar taşıyordu. Bu erkek adlarından Klarceti köyünün bir Gürcü köyü olduğu söylenebilir (4).
1595 tarihli Defter-i Mufassal-i Liva-i Ardanuç adlı Osmanlı tahrir defterinde ise, Klarceti’deki hane sayısı 37’ye düşmüştür. Bu hanelerin 35’i Müslüman, 2’si de Hıristiyan olarak kaydedilmiştir. İki hanenin vergi vermekle yükümlü kişilerinden birinin adı Elias, diğerininki Andagil’dir. Andagil’in bir rahip olması, bu tarihte köyün kilisesinin faaliyet gösterdiği anlaşılmaktadır. Diğer kişilerin çoğunun baba adı “Abdullah” olarak yazılmıştır. Bu da bu kişilerin yeni Müslüman olduğu anlamına gelir. Bilindiği gibi Osmanlı idaresi, yeni Müslüman olmuş kişilerin Hıristiyan olan babalarının gerçek adlarını değil, “Allah’ın kulu” anlamına gelen Andullah’ı baba adı olarak kaydediyordu.
Klarceti, 1574 yılında nüfus açısından Ardanuç nahiyesinin en büyük köyüydü. Nahiyenin diğer köylerinde Müslüman nüfus azınlıktayken, muhtemelen en büyük köy olması nedeniyle burada Müslümanlaştırmaya öncelik verildiği görülmektedir. Bu sırada, Müslüman olmak istemeyen 52 hane ya da nüfusun % 58’i köyden göç etmiş olmalıdır (4).
Klarceti köyünün kadın ve erkek nüfusunu ilk kez Rus idaresi birlikte tespit etmiştir. 1886 tarihli bu tespite göre köyde 423 kişi yaşıyordu. Köyün nüfusunun tamamı Türklerden oluşuyordu (3). Bu durum, Osmanlı döneminde köyün demografik yapısının tamamen değiştiğini ya da eski Hıristiyan nüfusun Türkleştiğini göstermektedir.
Türkiye’ye bırakılmasından bir yıl sonra, 1922 yılında Klarceti köyünün nüfusu 41 hande yaşayan 155 kişiden oluşuyordu. Rus idaresi sırasında Osmanlı ülkesine göç edeler nedeniyle köyün nüfusu bu denli azalmış olabilir. Bu tarihte de nüfusun tamamı Türk olarak kaydedilmiştir (5). Dört yıl sonra köyün nüfusunun iki katı artmış olması dikkat çekicidir. 1926 tarihli nüfus tespitine göre 79 hanede 311 kişi yaşıyordu (6:142). Klarceti köyüne büyük bir olasılıkla yeni nüfus yerleştirilmiştir. Yeni nüfus yerleştirme devam etmiş olmalı ki, 1935’te köyün nüfusu 1.122 kişiye ulaşmıştır (7:71)
TARİHÇE
Bugün bir köy olan Klarceti’nin Gürcüce bir adı olması ve çok eski bir tarihsel bölgenin adına kaynaklık etmesi, buranın çok eski bir yerleşme olduğunu göstermektedir. Gürcü kralı Vahtang Gorgasali’nin (5. yüzyıl) Klarceti bölgesinde geniş ölçekli kültürel ve mimari çalışmalara başlattığı dönemde de Klarceti köyünün önemli bir yerleşme olarak var olduğu söylenebilir. Erken ve geç orta çağlarda Gürcü devletleri tarafından yönetilen Klarceti, 1551 yılında Osmanlıların eline geçti. Bu tarihten sonra Ardanuç livasına bağlı Ardanuç nahiyesinin köylerinden biriydi. Ardanuç nahiyesi, sekizi boşalmış olmakla birlikte 58 köyü kapsıyordu ve Klarceti 1574 yılında nüfus açısından nahiyenin en büyük köyüydü. 1595 yılına gelindiğinde köyün 89 hanesinden 52’si göç ettiği için Klarceti Ardanuç nahiyesinin orta büyüklükteki köylerinden biri haline gelmişti. 17. yüzyılın başlarında Ardanuç livası Çıldır eyaletine bağlandı ve Klarceti de bu eyaletin köylerinden biri haline geldi (1:305).
Klarceti, uzun süre Osmanlı egemenliğinde kaldıktan sona, 93 Harbi’nde (1877-1878) Rusya’nın eline geçti. Rus idaresinde Artvin sancağının (okrug) Ardanuç kazasına (uçastok) bağlıydı. Bu kazanın Sahre nahiyesinin dört köyünden (diğerleri Sahre, Ortisi ve Vartheli) biriydi. Birinci Dünya Savaşı’nın sonlarında Rus idaresinin son bulmasının ardından bir süre bağımsız Gürcistan’ın sınırları içinde kaldı. Kızıl Ordu’nun Gürcistan’ı işgal etmesinin hemen sonrasında Sovyet Rusya ile Ankara Hükümeti arasında 16 Mart 1921’de imzalanan Moskova Antlaşması’yla Türkiye’ye bırakıldı (8:II.41).
Klarceti, 1922 tarihli nüfus cetveline göre Artvin livasının (vilayet) merkez kazasına bağlı Ardanuç nahiyesinin bir köyüydü. Adının Bereket olarak değiştirilmesinden bir yıl sonra, 1926’da da aynı idari konuma sahipti (5; 6:142). Ardanuç, 1950 genel nüfus sayımında Çoruh (Artvin) vilayetinin kazası olmuş, Klarceti de merkez bucağına bağlı bir köy olarak kaydedilmiştir (9:136).
TARİHSEL YAPILAR
Klarceti Kalesi, köyün Taturgil denilen bir mevkiinin batı kesiminde, kayalık bir tepede yer alır. Çeşitli yazılı kaynaklarda sözü edilen kaleyi 1904 yılında kültür tarihçisi Niko Mari de görmüştür. Mari, Klarceti Kalesi’nin duvarlarının kayanın kıyı hatları boyunca uzandığını yazmıştır. Kalenin güney cephesindeki küçük kapısının üzerine oku andıran bir kemer yerleştirilmiştir. Kalenin kuzey tarafında bir kapısı daha vardır. Klarceti Kalesi’nin duvarları kabaca yontulmuş taşlarla inşa edilmiştir. Güney ve batı taraflarında, birbirine yakın iki kuleden biri, Niko Mari’nin kaleyi gördüğü 1904 yılında da yıkık olduğu yazılmıştır. Kaleyi 1996 yılında B. Baumgartner de tanımlamıştır. Kalenin duvarları, dik kayanın devamıymış gibi yükselmektedir. Bir kulesi günümüze kadar sağlam kalmıştır. Baumgartner kalıntılarından ikinci bir kulenin olduğunu, kulelerden birinde sarnıç bulunduğunu yazmıştır (10:152).
Klarceti köyünde, kalenin güneybatısında bir kilisenin olduğunu Niko Mari 1904 yılında not etmiştir. M. Thierry de 1979 yılında bu kiliseden söz etmiştir ve o tarihte de kilise yıkık durumdaymış. Tek nefli bir köy kilisesi olan yapıdan geriye sadece yıkıntılar kalmıştır. Köyde, Tikmaneti mahallesinde, caminin olduğu yerde ikinci bir kilise olduğu bilinmektedir. Bu kiliseden kalma, gülkurusu renginde kesme taşlar caminin güney duvarının inşasında kullanılmıştır. Caminin güney duvarında gülkurusu orta büyüklükte bir kesme taşın üzerinde Asomtavruli harflerle Gürcüce bir yazı yer almaktadır (10:153; 11:139).
KAYNAKÇA:
1. ^ Defter-i Caba-i Eyalet-i Çıldır 1694-1732 (Gürcüce ve Osmanlıca), (Yayıma hazırlayan) Tsisana Abuladze, Tiflis, 1979.
2. ^ Muvahhid Zeki, Artvin Vilayeti Hakkında Malumat-ı Umumiye, 1927.
3. ^ “Ardanuç kazası (1886 Yılı)” (Rusça).
1. ^ “Zaza Şaşikadze, 16. Yüzyılın İkinci Yarısında Ardanuç” (Gürcüce), 2018.
5. ^ Nurşen Gök, “Artvin Livası’nın Anavatan’a Katılışı Sırasındaki Durumuna İlişkin Belgeler”, Ankara Üniversitesi Türk İnkılâp Tarihi Enstitüsü Atatürk Yolu Dergisi, Sayı: 41, Mayıs 2008, s. 89-104.
6. ^ Muvahhid Zeki, Artvin Vilayeti Hakkında Malumat-ı Umumiye, 2010 (Birinci baskı 1927).
7. ^ 1935 Genel Nüfus Sayımı, İstanbul, 1937.
8. ^ Mustafa Kemal Atatürk, Nutuk, İstanbul, 1934, 2. cilt.
9. ^ 1950 Genel Nüfus Sayımı, Ankara, 1954.
10. ^ 2015 Yılı Tao-Klarceti Tarihi Eserleri Araştırma Gezisi Sonuçları (Gürcüce), Tiflis, 2016.
11. ^ Tao-Klarceti – Tarihsel ve Kültürel Anıtlar Kataloğu (Gürcüce), (Editör) Buba Kudava, (Yazarlar) Nestan Bagauri, Zurab Batiaşvili, İrma Beridze, Buba Kudava, Nikoloz Jğenti, Goça Saitidze, Natia Hizanişvili, Tiflis, 2018.
TAO-KLARCETİ 