Hertvisi

HERTVİSİ (Gürcüce: ხერთვისი; okunuşu: “h’ertvisi”), tarihsel Klarceti bölgesindeki yerleşim yerlerinden biridir. Bugün Artvin ilinde, Ardanuç ilçesi sınırları içinde bir köydür. Köyün adı 1925 yılında Konaklı olarak değiştirilmiştir.  

Hertvisi, Ardanuç kasabasının doğusunda yer alır ve kasabaya 15 km uzaklıktadır. Etrafında Kaşıkçı, Şavgulari (Aşıklar), Meçegili (Müezzinler) adlı köyler bulunmaktadır.

Köyün halk tarafından “Çuruspil” ya da “Çurusbil” olarak adlandırılan bir yaylası vardır ve burada her yıl şenlikler düzenlenmektedir. Bu ad, “Haç yanı”, “Kilise yanı” anlamına gelen “Cvaris Piri” (ჯვარის პირი) adından değişime uğramış olabilir.

KÖYÜN ADI
Hertvisi, bu yerleşmenin en eski adı olarak bilinir. Tarihsel Gürcistan’ın güneybatısında birkaç yerde bu adlı yerleşme vardır. Hertvisi adı en erken Osmanlı tahrir defterine Hertvis (خرتوس) olarak girmiştir (1:I.78). Bununla birlikte Osmanlıca yazılışı “Hertus” biçiminde okunmaya da uygundur. 93 Harbi’nde (1877-1878) Klarceti bölgesini ele geçiren Ruslar köyü Hertvis (Хертвис) olarak kaydetmiştir (2).

Gürcüce bir yer adı olan Hertvisi, “dere” anlamına gelen “hevi” (ხევი) ile “birleşme” anlamına gelen “ertvis” (ერთვის) kelimelerinden oluşur. Bundan dolayı Hertvisi adı, iki derenin birleştiği yerde kurulu yerleşmelere verilmiştir. Maçaheli bölgesindeki Camili köyünün eski adı da Hertvisi’dir. Gürcistan’da da bu adı taşıyan yerleşmeler vardır. 

DEMOGARFİ
Hertvisi’nin en erken döneme ait nüfusu 1574 ve 1595 tarihli Osmanlı tahrir defterleri üzerinden verilebilir. Osmanlıların eline geçmesinden 25 yıl sonra, 1574’te köyde 36 hane kaydedilmiştir. Bu tarihte bu nüfusun tamamı Hıristiyan olarak yazılmıştır. Her hanede 5 kişinin yaşadığı kabul edilirse, köyün nüfusunun 180 kişiden oluştuğu ortaya çıkar. Yaklaşık 20 yıl sonra, 1595’te köyün hane sayısı 25’e düşmüştü ve sadece 3 hane Müslüman olmuştu. Köydeki 11 hane Müslümanlaştırma sırasında göç etmiş olabilir (3).

Rusların Klarceti bölgesini ele geçirmesinden on yıl sonra, 1886 yılında yapılan tespite göre Hertvisi’de 116 kişi yaşıyordu. Nüfusun tamamı “Türk” olarak kaydedilmiştir (2). Köyün Hıristiyan Gürcü nüfusunun Osmanlı idaresi sırasında Müslümanlaştığı ve Rusların bu nüfusu “Türk” olarak kaydettiği anlaşılmaktadır. 

Hertvisi’nin Türkiye’ye bırakılmasından bir yıl sonra, 1922 yılında yapılan tespite göre köyde 17 hanede 56 kişi yaşıyordu (4). 1886 yılından sonra nüfusun artması yerine azalmış olması, Rus idaresi altındaki köyden Osmanlı ülkesine göç edildiğini göstermektedir. 1935 genel nüfus sayımında köyün nüfusunun dört katı artıp 226 kişiye yükselmiş olması, Hertvisi’ye dışarıdan insanların yerleştirildiğine ve demografik yapının değiştirildiğine işaret etmektedir (5:247).

TARİHÇE
Hertvisi’nin Tao-Klarceti bölgesinin eski yerleşmelerinden biri olduğu, köydeki eski yapı kalıntılarından ve en erken Osmanlı kayıtlarında yer almasından anlaşılmaktadır. Erken ve geç ortaçağda Gürcü idaresi altında bulunan Hertvisi, 16. yüzyılın ortasında Osmanlıların eline geçti. Osmanlı idaresi tarafından kurulan Ardanuç livasına bağlandı. Daha sonra Çıldır Eyaleti sınırları içinde yer aldı.

Hertvisi, uzun süre Osmanlı idaresinde kaldıktan sonra, 93 Harbi’nde (1877-1878) Rusların eline geçti. Rus idaresinde Artvin sancağının (okrug) Ardanuç kazasına (uçastok) bağlıydı. Bu kazaya bağlı Diagarmiçi nahiyesinin altı köyünden biriydi (2). Birinci Dünya Savaşı’nın sonlarında Rus idaresinin son bulmasının ardından bir süre bağımsız Gürcistan’ın sınırları içinde kaldı. Kızıl Ordu’nun Gürcistan’ı işgalinin sürdüğü sırada, Sovyet Rusya ile Ankara Hükümeti arasında 16 Mart 1921’de imzalanan Moskova Antlaşması’yla Türkiye’ye bırakıldı (6:II.41).

Hertvisi, 1922 tarihli nüfus cetveline göre Artvin livasının (vilayet) merkez kazasına bağlı Ardanuç nahiyesinin bir köyüydü. Adının Konaklı olarak değiştirilmesinden bir yıl sonra, 1926’da da aynı idari konuma sahipti (4; 7:142). Ardanuç, 1950 genel nüfus sayımında Çoruh (Artvin) vilayetinin kazası olmuş, Hertvisi de merkez bucağına bağlı bir köy olarak kaydedilmiştir (8:136).

Adının değiştirilmesine karşın, Hertvisi adı köyün yeni adıyla birlikte resmi kayıtlarda uzun süre “Konaklı (Hertus)” biçiminde kullanılmıştır (9).

TARİHSEL YAPILAR 
Hertvisi, çok  sayıda yeraltı yapısı, kalesi ve kilise kalıntılarıyla zengin bir tarihsel mirasa sahiptir. Köydeki tek kale olan Hertvisi Kalesi, köyün merkezinin 2 km kuzeydoğusunda ormanlık bir tepede yer alır ve kalenin duvar kalıntıları günümüze ulaşmıştır. Oldukça büyük bir yapı olan Hertvisi Kalesi (120 x 25 m), harç kullanılmadan inşa edilmiştir. İnşa tekniği açısından çok eski bir yapı olduğu anlaşılan kalenin birkaç terastan oluşmaktadır. Köyün sakinleri kaleyi “Şeytan Kalesi” olarak adlandırmaktadır. Araştırmacılar tarafından kale 2015 yılında keşfedilmiştir.  

Hertvisi köyündeki yeraltı yapıları iki ayrı grupta toplanabilir. Sığınak ve depo olarak kullanıldığı anlaşılan onlarca yeraltı yapısının bir kısmı “Hertvisi”, bir kısmı da “Sulohani” olarak adlandrılabilir.

Hertvisi Sığınağı 1:  Hertvisi’de yaklaşık 1 kilometreye yayılan geniş bir alanda, belli aralıklarla inşa edilmiş yeraltı yapı grupları vardır. Bu yapıların en tipik olan, Yanık adını taşıyan mahallede bulunmaktadır.Sığınak ve depo olarak kullanıldığı tahmin edilen bu yapı tek mekândan oluşmaktadır. Bununla birlikte doğu, batı ve güney yönünde uzanan üç kola sahiptir. Bu üç kol yarım silindir biçimindeki tonoz örtülerle kapatılmıştır. Kuzeyden alçak bir kapıyla içeri girilir. Yapı, kabaca yontulmuş, orta büyüklükte taşlarla harç kullanılmadan inşa edilmiştir. Bu tonoz örtülü kısımlardan yeraltındaki mekânlara girilmektedir. Bunlardan biri günümüze sağlam ulaşmış; ama ikisi yıkılmış olup içi toprakla doludur. Ana mekân, üstten tonozlar üzerine uzatılmış iri yassı taşlarla kapatılmıştır (10:163-165).

Hertvisi Sığınağı 2:  İkinci Hertvisi Sığınağı, birincisinin 400 metre kuzeydoğusunda bulunmaktadır. yetmiş metrelik bir alana yayılır ve 10’dan fazla yapı grubunu kapsar. Bu yapılar yeraltı koridorlarıyla birbirine bağlanmıştır. Koridorların bir kısmı tonoz, bir kısmı düz örtü sistemiyle kapatılmıştır. Birbirine bağlı bu koridorların bir kısmı çökmüştür. Mekânların bir kısmı değişik yönlere açılan koridorlara sahipken, bir kısmı ise kemerli apsisle ya da düz bir duvarla son bulmaktadır.  Tonozla örtülü mekânlardan birinde şarap küplerinin parçaları kalmıştır. Köyün sakinlerinin verdiği bilgiye göre bu küpler parçalanmadan önce 1,5 metre boyundaymış. Hertvisi Sığınağı 2’nin yakınında bir kilise bulunuyordu. Yapı defineciler tarafından kazılarak yıkılmıştır. Bununla birlikte kiliseden geriye yapı taşları ve harçlı duvar kalıntıları, iri temel taşları ve insan kemikleri kalmıştır

Hertvisi Sığınağı 3: Hertvisi 2’nin 100 metre güneydoğusunda yer alır. Bu yeraltı kompleksi, on kadar yapıyı kapsamaktadır. Her grup tonoz örtülü ayrı bir mekân oluşturmaktadır. Yapılar 100 metrelik bir alana yayılır. Köylülerin verdiği bilgiye göre, bu yapıların kuzeyinde ve doğusunda, dağın eteklerinde benzer yapıda çok fazla yeraltı mekânlar bulunmaktadır (10:163-165).   

Sulohani Sığınağı 1: Hertvisi köyünün güneydoğu tarafında bulunan bir yeri halk Sulohani olarak adlandırmaktadır. Hertvisi köyünün merkezinden 2 km uzaktaki bu yerde iki grup halinde konumlanmış, tonoz örtülü, küçük yeraltı yapıları bulunmaktadır. Bu yapıların yakınlarında evlerin izleri de  tespit edilmiştir.  Burada ayrıca kilisenin varlığını gösteren harç, yapı taşları ve seramik parçaları bulunmuştur. Hertvisi köyünün 2,5 km güneydoğusunda, Sulohani Sığınağı 1’nin yakınında da bir kilise bulunuyordu. Bu kiliseden de geriye harçlı duvar parçaları, yapı taşları, kiremit kırıkları, iri temel taşları kalmıştır. Bu kilise de defineciler tarafından kazılmıştır (10:163-165).

Sulohani Sığınağı 2: Sulohani Sığınağı 1’in 800 metre doğusunda bir adet yeraltı yapı grubu bulunmaktadır. Bu grup merkez bir mekân ile bu mekândan açılan koridorlardan oluşmaktadır.

Sulohani Sığınağı 3: Sulohani 2’nin 300 metre doğusunda bir başka yeraltı yapı kompleksi bulunmaktadır. Bu kompleks on kadar yapı grubunu kapsamaktadır. 100 metrelik bir alana yayılan kompleksin koridorları ve depoları tonoz örtüyle kapatılmıştır (10:163-165). 

Sulohani yeraltı yapılarının güneyinde taşların yayılmış olduğu geniş bir alan bulunmaktadır. Bu bölgede de başka yeraltı yapıların kalıntıları olması ihtimali vardır (10:163-165).  

Motifli taşlar: Hertvisi’de Cami mahallesinde, eski caminin inşası sırasında duvarlarında kullanılmış olan motifli taşlar tarihi eser özelliği taşımaktadır. Sonradan yüzeyi kireçle boyandığı belli ola bu iki taştan biri caminin güney duvarının köşesinde kullanılmıştır. Bu büyükçe (80 x 70 cm) taşın üzerinde Bolnisi haçının bir bölümü bulunmaktadır. Orijinal taş ortadan kesildiği için geriye bu haçın sadece bir kolu kalmıştır. Daha küçük bir taş da caminin doğu duvarında, kapının üstünde kullanılmıştır. Bu taşın üzerinde de Bolnisi haçı bulunmaktadır. Bolnisi haçı, 5. yüzyılda inşa edilmiş ve Gürcistan’daki en eski Gürcü kilisesi olan Bolnisi Kilisesi’ne (Bolnisi Sioni) özgü bir haçtır ve Gürcistan’da ulusal sembol olarak kullanılır. Bu tip haç ilk kez bu kilisede kullanıldığı için “Bolnisi haçı” olarak adlandırılır (10:83)

Hertvisi’deki bu motifli taşlar belli başlı kaynaklarda yer almamıştır. Köylülerin verdiği bilgiye göre, taşlar Gelaşeni (Güleş) köyünden getirilmiştir. Taşların bugün yıkık durumda olan, Güleş köyündeki Gelaşeni Kilisesi’nden alınmış olabilir. Bununla birlikte, Güleş köyünün uzak bir mesafede olduğu düşünülünce, bu iki taşın Hertvisi’de yıkılmış olan kiliselerden birine ait olma ihtimali de göz ardı edilemez. 

KAYNAKÇA:
1. ^ Defter-i Mufassal-i Vilayet-i Gürcistan (Osmanlıca ve Gürcüce), (Yayıma hazırlayan) Sergi Cikia, Tiflis, 1958, 3. cilt.
2. ^ “Ardanuç kazası (1886 Yılı)” (Rusça).
3. ^ Zaza Şaşikadze, “16. Yüzyılın İkinci Yarısında Ardanuç” (Gürcüce), 2018.
4. ^ Nurşen Gök, “Artvin Livası’nın Anavatan’a Katılışı Sırasındaki Durumuna İlişkin Belgeler”, Ankara Üniversitesi Türk İnkılâp Tarihi Enstitüsü Atatürk Yolu Dergisi, Sayı: 41, Mayıs 2008, s. 89-104.
5. ^ 1935 Genel Nüfus Sayımı, İstanbul, 1937.
6. ^ Mustafa Kemal Atatürk, Nutuk, İstanbul, 1934, 2. cilt.
7. ^ Muvahhid Zeki, Artvin Vilayeti Hakkında Malumat-ı Umumiye, 2010 (Birinci baskı 1927).
8. ^ 1950 Genel Nüfus Sayımı, Ankara, 1954.
9. ^ 1980 Genel Nüfus Sayımı, Ankara, 1981.
10. ^ 2015 Yılı Tao-Klarceti Tarihi Eserleri Araştırma Gezisi Sonuçları (Gürcüce), Tiflis, 2016.