Hopali

HOPALİ (Gürcüce: ხოფალი; okunuşu: “h’opali”), tarihsel Artaani bölgesindeki yerleşmelerden biridir. Bugün Ardahan ilinin merkez ilçesinde yer alır ve adı 1959 yılında Kuçuzmaz olarak değiştirilmiştir. Köye daha sonra Güzelyurt adı verilmiştir.

Hopali, Ardahan kentinin doğusunda yer alır. Bu kente 26 km uzaklıktadır. Eski Kızıl Kilise köyü de Güzelyurt köyünün idari sınırları içinde yer alır. Bundan dolayı bugünkü Güzelyurt köyü, eskiden iki ayrı köy olan Hopali ile Kızıl Kilise’den oluşmaktadır.

TARİHÇE
Güzelyurt köyünün bilinen en eski adı Hopali’dir. Gürcüce bir yer adı olduğu tahmin edilen Hopali (ხოფალი), “çukur, dip” anlamına gelen “hopi” (ხოფი) kelimesinden türemiş olabilir (1). Nitekim Gürcü araştırmacı Konstantine Martvileli 1917 yılında bu köyün yüksek bir kayalığın dibinde olduğunu yazmıştır. Ancak Martvileli, Gürcüce Kopali (ქოფალი) biçiminde de yazılan yer adının “buğday, tahıl” anlamına gelen Megrelce “Kobali”den (ქობალი) değişime uğradığını belirtmiştir (2). Bu yer adı Rus idaresi tarafından 1886 yılında farklı biçimde, Gopal (Гопал) olarak kaydedilmiştir (3). 1928 tarihli Osmanlıca köy listesinde ise köyün adı Hopal (خوپال) olarak geçer (4:759). Bu yazılış biçimi Gürcüceden girmiş olabileceği gibi, yakın tarihli Gürcüce kaynaklarda köyün adının yazılış biçimi Türkçeden de alınmış olabilir.

Tao-Klarceti bölgesinde bulunan köyün sınırları içindeki megalit yapı ile eski kiliselerin varlığı, Hopali köyünün Gürcü yönetiminden Osmanlıların eline geçtiği 16. yüzyıldan önce de bir yerleşme olduğunu göstermektedir (5:86). Bununla birlikte, bugünkü Güzelyurt köyünün bir mahallesi olan Kızılkilise 1595 tarihli Osmanlı mufassal defterinde bir köy olarak geçmesine rağmen, Hopali köyünün bu defterde kaydı bulunmamaktadır. Kızıl Kilise, 1595 tarihli ve Defter-i Mufassal-i Vilayet-i Gürcistan adlı Osmanlı mufassal defterine göre Ardahan-i Büzürg livasının Meşe nahiyesine bağlı bir köydü. Bu tarihte köy boş olarak kaydedilmiştir (6:III.557) ve bundan dolayı köyün Osmanlı dönemi öncesine ait etnik yapısında ilişkin bir fikir sahibi olmak mümkün değildir. Bu defterdeki kayıt bugünkü Güzelyurt köyünün idari sınırları içinde 16. yüzyıldaki asıl yerleşmenin Hopali değil de Kızıl Kilise olduğunu göstermektedir. Kızıl Kilise adlı bu eski yerleşme, Güzelyurt köyünün merkezinin 3,5 kilometre güneydoğusunda yer alır. Bu yerleşmenin eski adı bilinmemektedir. Bununla birlikte bu yer adının Gürcüce Tziteli Eklesia’nın (წითელი ეკლესია) Türkçeye çevrilmesiyle ortaya çıkmış olabileceği tahmin edilmektedir. Nitekim Osmanlıların Gürcüce bazı yer adlarını 16. yüzyılda Türkçeleştirdiği bilinmektedir.

Birinci Dünya Savaşı sırasında Ardahan bölgesini gezen Gürcü araştırmacı Konstantine Martvileli, Kızıl Kilise’nin Hopali köyünün yakınında terk edilmiş bir yerleşme olduğunu yazmıştır. Bu yerleşmenin üst tarafında, güzel beyaz taşlardan inşa edilmiş büyükçe bir kilisenin duvarlarının ayakta durduğunu, geri kalan kısımlarının yıkılmış olduğunu belirtmiştir (2). Bu tarihi yerleşme günümüzde “Kızılkilise” adıyla Güzelyurt köyünün bir mahallesidir. Mahallede kilise kalıntılarının bulunduğu yerin güneyinde eski bir evin duvarında, yerden 1 metre yükseklikteki taşın üzerinde Ermenice bir yazı bulunmaktadır. Yazı 10 harften oluşmaktadır. Buradaki başka bir evde de üzerine yazıt bulunan bir taş tespit edilmiştir. Ancak bu taş çok fazla zarar gördüğü için yazı niteliği anlaşılamamıştır. Aynı evde haç kabartmalı başka bir taş da bulunmaktadır (5:86).

Hopali, uzun süre Osmanlı idaresinde kaldıktan sonra, 1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşı’nın ardından Rusların eline geçti. Rus idaresinde Ardahan sancağının (okrug) Ardahan kazasına (uçastok) bağlı Begrahatun nahiyesinde (маркяз: merkez) yer alan köyde 1886 yılında 49 kişi yaşıyordu. Bu nüfusun tamamı Kürt olarak kaydedilmiştir (3). Bu tarihte Kızıl Kilise ayrı bir köy olarak görünmemektedir. Öte yandan 1595 yılında boşalmış olan Kızıl Kilise köyünün Osmanlı döneminde ne zaman yendiden meskun hale geldiği konusunda bir kayda rastlanmamıştır. Birinci Dünya Savaşı sırasında bölgeyi gezen Gürcü araştırmacı Konstantine Martvileli, hem Kobali hem de Kızıl Kilise’nin terk edilmiş olduğunu yazmıştır. Bu iki yerleşme savaş nedeniyle o tarihte boşalmış olmalıdır (2).

Hopali, Birinci Dünya Savaşı’nın sonlarında Rusların bölgeden çekilmesinden bir süre sonra, Gürcistan Demokratik Cumhuriyeti’nin sınırları içinde kaldı. Kızıl Ordu’nun Gürcistan’ı işgali sırasında Ankara Hükümeti’nin Tiflis hükümetine verdiği ültimatom üzerine Gürcü idaresinin çekilmesinin ardından bu yerleşim fiilen Türkiye’ye katıldı. Gürcistan Demokratik Cumhuriyeti’nin topraklarının işgal edilmesinin ardından Sovyet Rusya ile Ankara Hükümeti’nin 16 Mart 1921’de imzaladığı Moskova Antlaşması’yla Hopali’yi da kapsayan Ardahan ile Artvin bölgeleri Türkiye’ye bırakıldı (7:II.489).

Hopali veya Kobali köyü 1928 yılında “Hopal” adıyla Kars vilayetinin Ardahan kazasının merkez nahiyesine bağlıydı (4:759). Köyde 1935 yılında 198 kişi yaşıyordu (8:177). Hopali veya Gopal yabancı kökten geldiği için köyün adı 1959 yılında Kuşuçmaz olarak değiştirilmiştir. Nitekim genel nüfus sayımı sonuçlarında köyün adı 1955 yılında Hopal, 1960 yılında Kuşuçmaz olarak geçer. 1965 genel nüfusu sayımına göre Kuşuçmaz köyünde 513 kişi yaşıyor ve sadece 102 kişi okuma yazma biliyordu (9:355). Kuşuçmaz köyüne 2007 yılında Güzelyurt adı verilmiştir.

Güzelyurt köyünde yıkık durumda bir megalit yapı ile iki kilise tespit edilmiştir. Yıkılmış olan yapının duvar kalıntıları köyün 900 metre kuzeyinde, nehrin sağ kıyısında, kayalık bir tepe üzerinde bulunmaktadır. Yapının kaba yontulmuş orta büyüklükte taşlarla harç kullanılmadan inşa edilmiş olduğu bu kalıntılardan anlaşılmaktadır. Günümüze ulaşan duvarların yüksekliği 2-3 metre kadardır. Bu megalit yapının üzerinde yer aldığı tepenin çapı 35 metredir (5:86).

Güzelyurt köyü sınırları içindeki iki kiliseden biri merkezi köy yerleşmesinde, diğeri köyün merkezine 3,5 km uzaklıkta, Kızıl Kilise mahallesinde yer alır. Bugün köylülerin de varlığını teyit ettiği Kızıl Kilise’deki kiliseden Gürcü araştırmacı Konstantine Martvileli de 1917 yılında seyahat notlarında söz etmiştir. O tarihte terk edilmiş olan köyün üst tarafında, güzel beyaz taşlardan inşa edilmiş büyükçe bir kilisenin duvarlarının ayakta durduğunu, geri kalan kısımlarının yıkılmış olduğunu yazmıştır (2; 4:86).

KAYNAKÇA:
1. ^ “ხოფი”, A Comprehensive Georgian-English Dictionary, 2006, 2 cilt.
2. ^ Konstantine Martvileli, “Ardahan Bölgesinde”, Sakartvelo gazetesi, 8 (21) Ekim 1917, sayı 221.
3. ^ “Ardahan kazası (1886 Yılı)” (Rusça).
4. ^ Son Teşkilat-i Mülkiyede Köylerimizin Adları(Osmanlıca), İstanbul, 1928.
5. 2014 Yılı Tao-Klarceti Tarihi Eserleri Araştırma Gezisi Sonuçları (Gürcüce), Tiflis, 2015.
6. ^ Defter-i Mufassal-i Vilayet-i Gürcistan(Osmanlıca ve Gürcüce), (Yayımlayan) Sergi Cikia, Tiflis, 1941-1958, 3 cilt.
7. ^ Mustafa Kemal Atatürk, Nutuk, İstanbul, 1969, 3 Cilt.
8. ^ 1935 Genel Nüfus Sayımı, İstanbul, 1937.
9. ^ 1965 Genel Nüfus Sayımı, Ankara, 1968.