Vanta

VANTA (Gürcüce: ვანთა; okunuşu: “vanta”), tarihsel Şavşeti bölgesindeki yerleşim yerlerinden biridir. Bugün Artvin ilinin Şavşat ilçesinin bir köyüdür. Adı 1925’te Elmalı olarak değiştirilmiştir.  

 Vanta, Şavşat’ın 4 km batısında yer alır. Şavşat kasabası dışında çevresinde Zendaba (Arpalı), Cvareti (Köprüyaka) ve Morğeli (Kurudere) köyleri bulunmaktadır. 

KÖYÜN ADI
Vanta, köyün bilinen en eski adıdır.  Gürcüce bir yer adı olan Vanta, Türkçeye aynı biçimde, Vanta (وانطە)  olarak girmiştir (1:160). 93 Harbi’nde (1877-1878) Şavşeti bölgesini ele geçiren Ruslar da köyü Vanta (Ванта) olarak kaydetmiştir (2). 

 Vanta, “barınaklar” anlamına gelir. Gürcüce “vani” (ვან-ი) kelimesine -ta (-თა) soneki getirilerek türetilmiştir. Vani ise, “ev”, “yapı”, “barınak” gibi anlamlara gelir (3). Manastır anlamına gelen “savane”  (სავანე) de bu kelimeden türemiştir. Eskiden var olan dinsel yapılardan dolayı, bu yapılara ait yer anlamında bu yerleşim yerine Vanta adı verilmiş olabilir. Bir başka yaklaşımla  “meskun yer”, “evlerin olduğu yer” anlamında buraya Vanta denmiş olma olasılığı da vardır. 

Bugünkü Gürcistan’da Vanta ve Vani adını taşıyan yerleşim yerlerinin bulunması, bu adın tarihsel Gürcü coğrafyasında kullanılan yer adlarından olduğunu göstermektedir. 

DEMOGRAFİ
Vanta köyünün görece erken döneme ait nüfusu, Rus idaresinin 1886’da yaptığı tespit üzerinden verilebilir. Bu tespite göre köyün nüfusu 75 kişiden oluşuyordu. Nüfusun tamamı “Türk” olarak kaydedilmiştir (2). Gürcüce bir ad taşıyan ve eski bir Gürcü yerleşmesi olan köyde hiç Gürcü kalmamış olması dikkat çekicidir. Osmanlı döneminde köyün demografik yapısı değişmiş veya Rus idaresi Müslüman olmuş Gürcüleri Türk olarak kaydetmiş olabilir. Öte yandan sözlü geleneğe göre Şavşat’taki Gürcü nüfusunun büyük oranda göç ettilmiş olduğu da bilinmektedir (4:24).   

Artvin bölgesinin Türkiye sınırları içinde kalmasından bir yıl sonra, 1922’de Artvin livasında yapılan nüfus tespitine göre, Vanta’da 16 hanede 87 kişi yaşıyordu. Bu sayımda da nüfusun tamamı “Türk” olarak kaydedilmiştir (5). Hane başına ortalama yaklaşık 5,4 kişi düşmesi, köydeki aile yapısının kalabalık olmadığını göstermektedir. 1926 yılında ise, köyün hane sayısı değişmemiş, ama nüfusu 93 kişiye  çıkmıştı (6:188). Günümüzde köyde yaklaşık 100 kişi yaşamaktadır.

TARİHÇE
Vanta, tarihsel Gürcistan’ın güneybatısını oluşturan Şavşeti bölgesinde yer alır. Osmanlılar köyün bulunduğu bölgeyi 16. yüzyılın ortalarında, birleşik Gürcistan Krallığı’nın ardından bu bölgeye hakim olan Samtshe Atabeyliği’nden ele geçirdi. Vanta daha sonra Çıldır Eyaleti sınırları içinde yer aldı. Nitekim bu eyaletin erken döneme ait tahrir defteri olan Defter-i Mufassal-i Vilayet-i Gürcistan‘da Vanta (وانتا) adını taşıyan başka bir köy bulunuyordu. Bu köy, Bedre (Petre) livasının Bedre nahiyesindeydi. Tarihsel Gürcü coğrafyasında Vanta adını taşıyan başka yerleşmelerin olduğunu bu örnek de göstermektedir (7:III.487). 

Vanta, üç yüzyılı aşkın bir süre Osmanlı yönetimi altında kaldıktan sonra, 93 Harbi’nde (1877-1878) Rusların eline geçti. Çarlık idaresinde, Batum oblastı içinde, Artvin sancağının (okrug) Şavşet-İmerhevi kazasına (uçastok) bağlı bir köydü ve bu kazaya bağlı Satlel-Rabat nahiyesinde yer alıyordu (2). Kültür tarihçisi ve dilci Niko Mari, 1904 yılında Şavşeti bölgesini dolaşımış ve Vanta kötünden de söz etmiştir: “Gurnateli’ye doğru giderken Vanta’nın yakınında, dağdan inen Satlel-Rabat Deresi üzerindeki yeni köprüden geçtik. Biraz daha aşğıda aynı derenin üzerinde eski tek kemerli taş köprü var. Bu yöredeki eski köprüler, tek kemerli taş köprülerdir (8:146).

Vanta, Rus hakimiyetinin sona ermesinden sonra, bir süre bağımsız Gürcistan’ın sınırları içinde kaldı. 1921 yılında, Sovyet Rusya’nın Gürcistan’ı işgali sırasında, Ankara Hükümeti’nin verdiği ültimatom üzerine Gürcistan hükümeti Artvin ve Ardahan bölgelerinden çekildi. 16 Mart 1921’de, Sovyet Rusya ile Ankara Hükümeti arasında imzalanan Moskova Antlaşması’yla da Vanta köyü Türkiye’ye bırakıldı (9:II.41). Ertsi yıl, Artvin livasında yapılan nüfus tespiti sırasında Vanta, Şavşat kazasının merkez nahiyesine bağlıydı (5). Vanta’nın adı Türkçe kökenli olmadığı için 1925 yılında Elmalı olarak değiştirildi (6:188). Buna rağmen köyün eski adı yeni adıyla birlikte “Elmalı (Vanta)” biçimde resmi kayıtlarda uzun süre kullanıldı (10).

KAYNAKÇA:
1. ^ Muvahhid Zeki, Artvin Vilayeti Hakkında Malumat-ı Umumiye, 1927.
2. ^ “Şavşet-İmerhevi kazası (1886 Yılı)” (Rusça).
3. ^ “ვანი” (vani) – Büyük İngilizce-Gürcüce Sözlük
4. ^ Zakaria Çiçinadze, Müslüman Gürcülerin Osmanlı Ülkesine Büyük Göçü (Gürcüce), Tiflis, 1912.
5. ^ Nurşen Gök, “Artvin Livası’nın Anavatan’a Katılışı Sırasındaki Durumuna İlişkin Belgeler”, Ankara Üniversitesi Türk İnkılâp Tarihi Enstitüsü Atatürk Yolu Dergisi, Sayı: 41, Mayıs 2008, s. 89-104.
6. ^ Muvahhid Zeki, Artvin Vilayeti Hakkında Malumat-ı Umumiye, İstanbul, 2010 (Birinci basım 1927).
7. ^ Defter-i Mufassal-i Vilayet-i Gürcistan (Osmanlıca ve Gürcüce), (Yayımlayan) Sergi Cikia, Tiflis, 1947-1958, 3 cilt.
8. ^ Niko Mari, Şavşeti ve Klarceti Gezi Günlükleri (Gürcüce), Batum, 2015 (Birinci basım: 1911, Petersburg, Rusça).
9. ^ Mustafa Kemal Atatürk, Nutuk, İstanbul, 1934, 3 cilt.
10. ^ 1980 Genel Nüfus Sayımı, Ankara, 1981.