HERTVİSİ (Gürcüce: ხერთვისი; okunuşu: “h’ertvisi”), tarihsel Tao-Klarceti bölgesinin Acara kısmında, Maçaheli vadisindeki yerleşim yerlerinden biridir. Bugün Artvin ilinin Borçka ilçesinde, Borçka kasabasının kuzeydoğusunda yer alır ve adı 1925’te Camili olarak değiştirilmiştir.
Gürcistan sınırının yakında bir Gürcü köyü olan Hertvisi, tarihsel Maçaheli bölgesinin Türkiye tarafında kalan köylerinden biridir. Köyün merkezi Artvin kentine 82 km, Borçka kasabasına 50 km uzaklıktadır.
Hertvisi endemik flora ve faunaya sahip doğasıyla da bilinmektedir.
KÖYÜN ADI
Hertvisi, köyün bilinen en eski adıdır. Bu ad Türkçeye Hertvis (خرتویس) olarak gitmiştir ( (1:8.350; 2:121). 93 Harbi’nde (1877-1878) Maçaheli bölgesini ele geçiren Ruslar ise, köyün adını Gürcüceye uygun biçimde Hertvisi (Хертвиси) biçiminde kaydetmiştir (3). Bu tarihten yaklaşık yedi yıl sonra Maçaheli bölgesini dolaşan Gürcü tarihçi Zakaria Çiçinadze de köyün adını Hertvisi (ხერთვისი) olarak yazmıştır (4:195.).
Hertvisi adı, “dere” anlamına gelen “hevi” (ხევი) ile “birleşme” anlamına gelen “ertvis” (ერთვის) kelimelerinden türemiş bir yer adıdır. Bundan dolayı Hertvisi, iki derenin birleştiği yerde kurulu yerleşim birimlerinin adı olarak kullanılmaktadır. Nitekim Hertvisi, Eprati Deresi ile Mindieti Deresi’nin birleştiği yerde bulunmaktadır.
Tarihsel Tao-Klarceti bölgesinde ve bugünkü Gürcistan’da Hertvisi adını taşıyan başka yerleşim yerleri de vardır. Bunlardan biri Hertvisi (Camili) köyüne yakın bir yerdedir. Bu bölgede Hertvisi adında başka bir yerleşim yeri bulunduğu için Hertvisi (Camili) eskiden Zeda-Hertvisi, Osmanlı kayıtlarında Hertvis-i Ulya (Yukarı Hertvisi) olarak adlandırılmıştır (5:26; 3; 1:8.350).
DEMOGRAFİ
Hertvisi’nin görece eski nüfusu, 1876 tarihli Trabzon vilayeti salnamesindeki bilgiye dayandırılabilir. Bu salnameye göre Hertvis-i Ulya (خرتوس علیا) köyünde 80 hane ve 300 kişi (sehven 30 yazılmıştır) kaydedilmiştir. Osmanlı Devleti bu tarihlerde sadece erkek nüfusunu tespit ettiğinden dolayı, köyde yaşayanların toplam sayısını bulmak için bir o kadar da kadın nüfusu eklemek gerekir. Bunun sonucunda köyde yaklaşık 600 kişinin yaşadığı söylenebilir.
Maçaheli bölgesinde kadın ve erkeğin birlikte tespit edildiği ilk nüfus sayımı Rus idaresi sırasında yapılmıştır. 1886 yılındaki bu tespite göre Zeda-Hertvisi (Yukarı Hertvisi) köyünde 129 kişi yaşıyordu ve nüfusun tamamı Gürcülerden oluşuyordu. Zeda-Hertvisi bu tarihte Aşağı Acara kazasına (uçastok) bağlı Zeda-Hertvisi nahiyesinin köylerinden biriydi. Tamamı Gürcülerden oluşan bu nahiyenin bugün Türkiye tarafında kalan köylerinin toplam nüfusu 712 kişiden oluşuyor ve bu nüfusun yaklaşık %18’i Zeda-Hertvisi’de yaşıyordu (3). 1876 tarihindeki nüfus ile on yıl sonraki nüfus kıyaslandığında, Rus idaresindeki Hertvisi köyünden Osmanlı ülkesine büyük bir göçün gerçekleşmiş olduğu anlaşılmaktadır. Nitekim daha sonraki bir tarihte bölgeyi dolaşan Gürcü tarihçi Zakaria Çiçinadze,1893’te, köyden 45 hanenin göç ettiğini yazar (6:137).
Türkiye sınırları içinde kalmasından bir yıl sonra, 1922 yılında nüfus cetveline göre Hertvisi’nin nüfusu 20 hanede yaşayan 118 kişiden oluşuyordu ve nüfusun tamamı Gürcü olarak kaydedilmiştir (7). Hane başına ortalama 6,9 kişi düşmesi, Maçaheli’nin diğer köyleri olan Akria, Eprati, Mindieti’dekinin aksine Hertvisi’de ailelerin fazla kalabalık olmadığını göstermektedir. Bunun nedeni Hertvisi’den daha çok insanın göç etmiş olması, boşalan evlerin köyde kalanlar tarafından kullanılması olabilir. Hertvisi’nin adının Camili olarak değiştirilmesinden sonra, 1926 yılında yapılan nüfus sayımında köyde hane sayısı 38’e, nüfus da 180 kişiye ulaşmıştı (8:144). Bu tarihte hane başına ortalama 4,7 kişi düşmesi dikkat çekicidir. Günümüzde Hertvisi’de yaklaşık 200 kişi yaşamaktadır.
TARİHÇE
Hertvisi’nin kuruluşuna dair bilgi mevcut değildir. Köyde tespit edilmiş olan kilise ve manası kalıntısı Hertvisi’nin Osmanlı döneminden önce de bir yerleşme olduğunu göstermektedir. Hertvisi, bulunduğu bölge itibarıyla antik çağda Kolheti Krallığı sınırları içinde yer alıyordu. Erken ortaçağda, Gürcü Krallığı döneminde, Gürcü Ortodoks Kilisesi’nin piskoposluklarından biri olan TbetiPiskoposluğu sınırları içinde kalıyordu. Tbetis Sulta Matiane (12-16. yüzyıl) adlı elyazmasında, Şavşeti‘deki Tbeti Kilisesi’ne köylülerin bağış yapmış olmasından dolayı köyün adı geçer (9:82). Bu dönemde Miçihiani (მიჭიხიანი) adını taşıyan Maçaheli tarihsel Şavşeti bölgesinin bir parçasıydı. Hertvisi, geç ortaçağda Samtshe-Saatabago’nun (1268-1625) sınırları içinde kalıyordu. Köy 16. yüzyılın ikinci yarısında Osmanlı Devleti egemenliğine girdi ve Çıldır Eyaleti sınırları içinde kaldı. 19. yüzyıla gelindiğinde önce Trabzon eyaletine, daha sonra Trabzon vilayetine bağlı Lazistan sancağında yer alıyordu. 93 Harbi’nden (1877-1878) hemen önce bu sancak içinde yer alan Maçaheli nahiyesinin bir köyüydü ve Maçaheli nahiyesi 26 köyden oluşuyordu. Köyün başlıca geçim kaynağı tarımdı. 1876 tarihli Trabzon vilayeti salnamesinde köydeki hayvan varlığı olarak 2 eşek, 2 at, 8 öküz, 17 inek, 300 keçi ve 42 koyun kaydedilmiştir (1:8.349-351).
Yaklaşık üç yüzyıl Osmanlı idaresinde kalan Hertvisi’yi 1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşı’nda Ruslar ele geçirdi. Bu savaştan yaklaşık sekiz yıl sonra, 1886 yılında yapılan nüfus sayımına göre Hertvisi Batum sancağının (okrug) Aşağı Acara kazasına (uçastok) bağlı bir köydü. Aşağı Acara kazasına bağlı Zeda-Hertvisi (Зеда-Хертвиси) nahiyesinde (сельское общество: kırsal topluluk) yer alıyordu ve bu nahiyenin idari merkeziydi. Bu nahiyenin bugün Türkiye’de bulunan kısmında Hertvisi’nin dışında Akria (Акриа), Efrat / Eprat (Ефрат / Эпрат), Zed-Vake (Зед-Ваке), Kvabis-tavi (вабис-Тави) ve Mindieti (Миндиэти) köyleri yer alıyordu (3).
Rus idaresi devam ederken, köyü dolaşmış olan Gürcü tarihçi Zakaria Çiçinadze, Hertvisi’nin Osmanlı döneminde bir kasaba, o tarihte ise küçük bir köy olduğunu belirtmiştir. Çiçinadze’nin verdiği bilgiye göre köyde büyük bir cami vardı ve Cuma namazını kılmak için çevre köylerden de bu camiye geliyorlardı. Bu büyük cami, köydeki eski kilise yıkılarak taşlarıyla inşa edilmişti (10:195-197). 1925 yılında köyün adı bu camiden hareketle Camili olarak değiştirilmiş olmalıdır.
Hertvisi, Birinci Dünya Savaşı’nın sonunda Rus ordusunun bölgeden çekilmesinin ardından, 1918-1921 arasında bağımsız olan Gürcistan sınırları içinde kaldı. 1921’de Kızıl Ordu’nun Gürcistan’ı işgali sırasında Türk birlikleri de Ardahan, Artvin ve Batum bölgelerini işgal etti. Ankara Hükümeti’nin 16 Mart 1921’de Sovyet Rusya’yla imzaladığı Moskova Antlaşması’yla Hertvisi’nin de içinde yer aldığı Artvin ve Ardahan Türkiye’ye bırakıldı (11:II.41).
Hertvisi, 1922 nüfus cetveline göre Artvin vilayetinin Borçka kazasına bağlı Maçaheli nahiyesinin idari merkeziydi (7). Köyün adı 1925’te Camili olarak değiştirildi. Nahiyenin adına Çatak dendiyse de sonra yeniden Maçaheli oldu. Daha geç tarihte nahiyeye de Camili adı verilmiştir. Maçaheli nahiyesi 1926’da Camili (Hertvisi) köyü dışında, Efeler (Eprati), Uğur (Akria), İremit (İremeti), Zedvake, Kayalar (Kvabistavi), Keftaret (Kaptareti) ve Maralköy’ünü (Mindieti) kapsıyordu (8:144-145).
O tarihte Maçaheli nahiyesi, Artvin vilayetinin sorunlu ve geçilmesi zor yerlerinden biriydi. Artvin kasabasından nahiye merkezine on sekiz saatte ulaşılıyordu. Son derece dindar olan halk, bir o kadar da yeteneğiyle tanınıyordu. Çok sarp olan yöre, eğitim alma şansına da sahip değildi. Maçaheli nahiyesinde temel olarak mısır yetiştiriliyordu. Sınıra yakın olması sebebiyle burada kaçakçılık da yaygındı. Rize, Hopa ve çevresinde ticaretle uğraşanlar buraya mal almaya gidiyordu (8:144-145, 165-166).
TARİHSEL YAPILAR
Hertvisi’deki başlıca tarihsel yapılar kale, kilise ve manastırdır. Bu yapılardan Hertvisi Kalesi köyün kuzey kıyısında, derenin sol kıyısında bulunuyordu. Ancak kalenin akıbeti hakkında bir bilgi mevcut değildir. Gürcü tarihçi Zakaria Çiçinadze’nin verdiği bilgiye göre Hertvisi köyünde bir de eski bir kilise vardı. Ancak köylüler bu kiliseyi yıkıp Hertvisi köyündeki büyük camiyi inşa etmişlerdi (12:318; (10:195-197).
Hertvisi Manastırı ise, köyün Sisvaeti mahallesinin 1 kilometre kuzeydoğusunda, yüksek bir kayanın dibinde yer alıyordu. Bu manasından geriye sadece iki duvarı kalmıştır. Her biri 2,5 metre uzunluğunda olan bu iki duvar, birbirine paralel biçimde kayaya yapışık biçimde inşa edilmiştir. Bu duvarların tek bir yapının parçaları olduğu anlaşılmaktadır. Küçük ve kabaca yontulmuş iri taşlarla inşa edilmiş olan duvarlarda kireç harcı kullanılmıştır. Bir metre kalınlıkta olan bu duvarların yukarısında, parlak kayada, yaklaşık 30 metre yükseklikte bir mağara yer alır. Köylülerin verdiği bilgiye göre bu mağara kayaya oyularak oluşturulmuştur. Kemerli mağaranın bir tarafı köşeliyken, diğer tarafı bir yayı andırmaktadır. Köylülerin verdiği bilgiden hareketle bu mağaranın eskiden pencereleri ve ahşap merdiveni olduğu anlaşılmaktadır. Bugün bunlardan geriye bir şey kalmamıştır. Yazılı kaynağa dayanarak kayaya oyulmuş mağaranın küçük bir kilise olduğu ve aşağıdaki duvarların ait olduğu binayla birlikte manastırı oluşturduğu söylenebilir. Köylüler bu kayayı “Şahin Kayası” olarak adlandırmaktadır. Mağaranın da Kraliçe Tamar’ın bir zamanlar yaşadığı yer olduğununa inanmaktadırlar. Bu kalıntılar belli başlı eski yazılı kaynaklarda yer almamıştır (13:18).
Zakaria Çiçinadze’nin eski kilisenin yerinde inşa edildiğini söylediği Hertvisi Camisi, 1855 yıllarında çığ nedeniyle yıkılmış olan daha eski bir caminin yerine inşa edilmiştir. Daha eski caminin ise, 1819’dan kısa bir süre önce yapıldığı tahmin edilmektedir. Eski caminin kerestesi, yeni yapılan caminin tavanında kullanılmıştır (14). İki katlı ahşap cami zengin iç süslemelere sahiptir. Çeşitli motiflerin ve sembollerin kullanıldığı bu süslemelerde Gürcü sanatının etkileri görülür. 2005 yılında koruma altına alınan cami, çevre köylerin cuma namazında toplandığı ibadet yeri olma özelliğini, eskiden olduğu gibi bugün de korumaktadır.
KAYNAKÇA:
1. ^ Trabzon Vilayeti Salnamesi − 1869-1904, (Hazırlayan) Kudret Emiroğlu, Ankara, 1993-2009, 22 cilt.
2. ^ Muvahhid Zeki, Artvin Vilayeti Hakkında Malumat-ı Umumiye (Osmanlıca), 1927.
3. ^ “Aşağı Acara kazası (1886 Yılı)” (Rusça).
4. ^ Zakaria Çiçinadze, Müslüman Gürcüler ve Gürcistan’daki Köyleri (Gürcüce), Tiflis, 1913.
5. ^ Roland Topçişvili- İnga Ğutidze, XIX. Yüzyıl ve XX. Yüzyıl Başlarındaki Rus Belgelerinde Şavşeti ve Klarceti Yer Adları (Gürcüce-Türkçe-İngilizce), Tiflis, 2019.
6. ^ Zakaria Çiçinadze, Müslüman Gürcülerin Osmanlı Ülkesine Büyük Göçü (Gürcüce), Tiflis, 1912.
7. ^ Nurşen Gök, “Artvin Livası’nın Anavatan’a Katılışı Sırasındaki Durumuna İlişkin Belgeler”, Ankara Üniversitesi Türk İnkılâp Tarihi Enstitüsü Atatürk Yolu Dergisi, Sayı: 41, Mayıs 2008, s. 89-104.
8. ^ Muvahhid Zeki, Artvin Vilayeti Hakkında Malumat-ı Umumiye, 2010 (Birinci basımı 1927).
9. ^ Tbetis Sulta Matiane (Tbeti Manastırı Bağışçı Kayıtları), (Yayıma hazırlayan) Tina Enukidze, Tiflis, 1977.
10. ^ Zakaria Çiçinadze, Müslüman Gürcüler ve Gürcistan’daki Köyleri (Gürcüce), Tiflis, 1913.
11. ^ Mustafa Kemal Atatürk, Nutuk, İstanbul, 1934, 2. cilt.
12. ^ Tao-Klarceti – Tarihsel ve Kültürel Anıtlar Kataloğu (Gürcüce), (Editör) Buba Kudava, (Yazarlar) Nestan Bagauri, Zurab Batiaşvili, İrma Beridze, Buba Kudava, Nikoloz Jğenti, Goça Saitidze, Natia Hizanişvili, Tiflis, 2018.
13. ^ 2016 Yılı Tao-Klarceti Tarihi Eserleri Araştırma Gezisi Sonuçları (Gürcüce), Tiflis, 2017.
14. ^ “Camili Köyü Merkez Camii – Artvin”, Türkiye Kültür Portalı.
TAO-KLARCETİ 