Petobani

PETOBANİ (Gürcüce: პეტობანი; okunuşu: “p’et’obani”), tarihsel Samtshe bölgesinin Potshovi vadisindeki yerleşim yerlerinden biridir. Bugün Ardahan ilinin Posof ilçesinin bir köyüdür. Adı 1959 yılında Kalkankaya olarak değiştirilmiştir.

Petobani, Posof kasabasının 17 km kuzeydoğusunda yer alır. Gürcistan sınırına yakın bir yerde bulunan bu yerleşmenin batısında Şuatskali (Gönülaçan), doğusunda Mğvime (Kumlukoz), güneyinde Giorgisubani (Taşkıran), güneydoğusunda Cumateli (İncedere) ve güneybatısında Şuğlauri (Kayınlı) adlı köyler bulunmaktadır.

KÖYÜN ADI
Bu yerleşmenin bilinen en eski adı, Petobani’dir. Gürcüce bir yer adı olan Petobani (პეტობანი), Defter-i Mufassal-i Vilayet-i Gürcistan adlı ve 1595 tarihli Osmanlı mufassal defterinde Bedoban (بروبان) olarak geçer (1:III.438). 1928 tarihli Osmanlıca köy listesinde ise, Gürcüce yazılışına uygun biçimde Petoban (پەتوبان) olarak yazılmıştır (2:761). 93 Harbi’nde (1877-1878) Ardahan bölgesine hakim olan Ruslar da köyü Petoban (Петобан) adıyla kaydetmiştir (3).

Petobani adı Gürcüce özel ad olan Petre (პეტრე) ile köy anlamına gelen “ubani” (უბანი) kelimelerinden türemiş olabilir. “Petre’nin köyü” anlamına gelen Petresubani’nin (პეტრესუბანი) zaman içinde Petobani’ye dönüşmüş olma ihtimali vardır. Köydeki kilise Aziz Petre’ye adanmış ve köyün adındaki Petre de bu azizle ilişkili olabilir. Osmanlıların Gürcülerden ele geçirdiği Petre bölgesini Bedre (بدره) olarak kaydetmiştir. Petre adının ilk hecesinin Osmanlıca “bed” (بد) olarak yazılmış olması da bu ihtimali desteklemektedir. Samtshe bölgesindeki Giorgisubani de benzer biçimde kişi adından türemiş başka bir yer adıdır. Ayrıca Ardanuç ilçesinde Petobani adını taşıyan bir köy bulunmaktadır.

DEMOGRAFİ
Petobani’ye ilişkin en eski nüfus bilgisi, 1595 tarihli Defter-i Mufassal-i Vilayet-i Gürcistan adlı Osmanlı tahrir defterinde yer alır. O tarihte Petobani adını taşıyan üç köyden biri olan Yukarı Petobani’de (بدوبان علیا: Bedoban-i Ulya) 19 hane, Orta Petobani’de (بدوبان وسطا: Bedoban-i Vasat) 8 hane yaşıyordu. Aşağı Petobani (بدوبان سفلا: Bedoban-i Süfla) köyü ise tamamen boşalmıştı. Hane başına ortalama 5 kişinin düştüğü kabul edilirse, iki köyün toplam nüfusunun 135 kişiden oluştuğu ortaya çıkar. Yukarı Petobani ve Orta Petobani köylerinde vergi vermekle yükümlü erkekler Mamuka, Gogiça, Kapana, Elisa, Davita, Gabriel, İvane, Zakara gibi Gürcü adları taşıyordu. Bu kişilerin Osmanlı Devleti’nin Hristiyan köylülerden aldığı ispenç vergisi ödemekle yükümlü olması, Petobani’nin o tarihte bir Hıristiyan Gürcü köyü olduğunu göstermektedir (1:I.305, 318, 319; II.299, 311, 312; III.438).

Osmanlı idaresinde 1834 yılına gelindiğinde Petobani adını taşıyan sadece bir köy vardı. Nitekim Rusça kayıtlarda da tek Petobani köyü geçmektedir. Bu kayıtlara göre 1886 yılındaki nüfus sayımında Petobani köyünde 284 kişi yaşıyordu. Rus idaresi sırasında köyün nüfusu artmış, 1896 yılında 335 kişiye, 1906 yılında da 400 kişiye ulaşmıştır. Eski bir Gürcü yerleşmesi olan köyün nüfusu, bu üç tespit sırasında “Türk” olarak kaydedilmiştir (3; 4:114). 

Petobani köyünün nüfusu 1935 yılında 511, 1960 yılında 532 kişiye çıkmıştır (5:309; 6:319). Günümüzde ise köyde yaklaşık 50 kişi yaşamaktadır.

TARİHÇE
Petobani, tarihsel Gürcistan’ı oluşturan Mesheti bölgesinin yerleşim yerlerinden biriydi. Osmanlılar köyü, birleşik Gürcistan Krallığı’ın ardından bu bölgeye hakim olan Samtshe Atabeyliği‘nden 16. yüzyılın ortasında ele geçirdi. 1595 tarihli Defter-i Mufassal-i Vilayet-i Gürcistan adlı Osmanlı mufassal defterine göre, Gürcistan Vilayeti içinde, Poshov livasının Güney nahiyesine bağlıydı. Bu defterde Petobani, Bedoban-i Ulya (بدوبان علیا), Bedoban-i Süfla (بدوبان سفلا) ve Bedoban-i Vasat (بدوبان وسطا) olmak üzre üç köy olarak kaydedilmiştir. Hıristiyanlara özgü ispenç vergisi veren köylerin vergi kalemleri göre, Yukarı Petobani ve Orta Petobani’de buğday, arpa, çavdar, keten tohumu tarımı ile arıcılık yapılıyordu. Köylüler yaylaya çıkıyor, koyun ve domuz besliyordu. Hayvan beslemek için ektikleri yonca ve kuru ot için de vergi veriyorlardı. 1834 yılına gelindiğinde bu üç köy Petobani adıyla tek köye dönüşmüştü (1:I.305, 318, 319; II.299, 311, 312).

Ruslar 93 Harbi’nde (1877-1878) köyü ele geçirdiklerinde köyün nüfusu tamamen Türkleşmiş ya da Müslümanlaşmıştı. Petobani Rus idaresinde Kars oblastı içinde Ardahan sancağının (okrug) Poshov kazasına (uçastok) bağlıydı. Rus idaresini Petoban olarak kaydettiği köy, bu kazaya bağlı Badela nahiyesinin (маркяз: merkez) 13 köyünden biriydi  (3).

Petobani, Birinci Dünya Savaşı’nın sonuna doğru bölgede Rus idaresinin sona ermesinin ardından bağımsız Gürcistan’nın (1918-1921) sınırları içinde kaldı. Kızıl Ordu’nun Gürcistan’ı işgali sırasında Ankara Hükümeti’nin verdiği ültimatom üzerine Gürcü hükümetinin Ardahan ve Artvin bölgelerinden çekilmesiyle köy fiilen Türkiye’ye katıldı. 16 Mart 1921’de, Sovyet Rusya ile Ankara Hükümeti arasında imzalanan Moskova Antlaşması’yla da Petobani Türkiye’ye bırakıldı (7:II.41).

Petobani, 1928 tarihli Osmanlıca köy listesinde Kars vilayetinin Poshof kazasının Cilvana nahiyesine bağlıydı (2:761). Petobani /Bedoban / Petoban adı, “yabancı kökten geldiği” için 1959 yılında 7267 sayılı kanunla Kalkankaya olarak değiştirilmiştir (8:302) Bununla birlikte köyün eski adı yeni adıyla birlikte “Kalkankaya (Petoban)” biçiminde resmî kayıtlarda kullanılmıştır (9).

TARİHSEL YAPILAR
Petobani’de tarihsel yapı olarak iki kilisenin varlığı bilinmektedir. Bunlardan biri olan orta çağdan kalma tek nefli köy kilisesi (9,9×7,2 m) bugün samanlık olarak kullanılmaktadır. Petobani Kilisesi, köyün bir dış mahallesindedir. Kilisenin günümüze de ulaşan duvarları, 4-5 metre yüksekliktedir. Bu duvarların dış yüzey taşları tamamen sökülmüştür. Kilisenin dışında, kuzeybatı tarafında, yerden yüksekliği 1,7 metre olan ve üzerinde 14 satırlık  Gürcü Asomtavruli harfleriyle bir yazının yer aldığı bir taş bulunmaktadır. Ne var ki bu yazı, metnin tamamını oluşturmamaktadır. Günümüze tamamı ulaşmamış olan yazının sadece bir bölümüdür. Yazının bir ölünün arkasından verilen yemeğin (agape) kurallarına ait olduğu anlaşılmaktadır. Söz konusu taş yere yatay olarak konduğu için yazıyı dikey doğrultuda okunmalıdır. Bu taşın ebatları 50×20 cm, kalınlığı ise 20 cm’dir. Bu yazılı taşın kilisenin duvarının yüzey taşlarından biri olduğu tahmin edilebilir (10:18).

Köylülerin verdiği bilgiye göre, köyün 1,8 km kuzeyinde, bir derenin başında bulunan yüksekçe bir yerde başka bir kilise bulunuyordu. Bu kilisenin duvarları kalmamış olmakla birlikte, harçlı yapı parçalarına rastlanmaktadır (10:18).

Petobani’den bir kilisesin penceresine ait bir taş, 1880’lerde Tiflis’e götürülmüştür. Bu taşın üzerinde, biri kadın diğeri erkek olmak üzere iki kabartma figür yer alır. Bu iki figür kubbeli bir kilise tutmaktadır. Kabartma üzerinde bir yazının da olduğu, kalan kısımdan anlaşılmaktadır. Bu taşın hangi kiliseden alınıp götürüldüğü, kabartmadaki kilisenin hangi kilise olduğu bilinmemektedir (10:19).

KAYNAKÇA:
1. ^ Defter-i Mufassal-i Vilayet-i Gürcistan (Osmanlıca ve Gürcüce), (Yayıma hazırlayan) Sergi Cikia, Tiflis, 1941-1958, 3 cilt. 
2. ^ Son Teşkilat-i Mülkiyede Köylerimizin Adları (Osmanlıca), İstanbul, 1928. 
3. ^ “Poshov kazası 1886 Yılı” (Rusça).  
4. ^ Candan Badem, Çarlık Yönetiminde Kars, Ardahan, Artvin, İstanbul, 2018.
5. ^ 1935 Genel Nüfus Sayımı, İstanbul, 1937. 
6. ^ 1960 Genel Nüfus Sayımı, Ankara, 1963.
7. ^ Mustafa Kemal Atatürk, Nutuk, İstanbul, 1934, 3 cilt.
8. ^ Köylerimiz, (Yayımlayan) İçişleri Bakanlığı, Ankara, 1968, s. 302.
9. ^ 1980 Genel Nüfus Sayımı, Ankara, 1981.
10. ^ 2012-2013 Yılları Tao-Klarceti Tarihi Eserleri Araştırma Gezisi Sonuçları (Gürcüce), Tiflis, 2019.