Orcohi

ORCOHİ (Gürcüce: ორჯოხი; okunuşu: “orcoh’i”), tarihsel Klarceti bölgesindeki yerleşim yerlerinden biridir. Bugün Artvin ilinin merkez ilçesinde yer alır. Adı 1925’te Oruçlu olarak değiştirilmiştir. 

Orcohi, Artvin kentinin güneyinde yer alır ve şehre 50 km uzaklıktadır. Günümüzde baraja dönüşmüş olan Çoruh Nehri’nin sol kıyısında,  Dirinki (Ballıüzüm) ile Tsria (Zeytinlik) köyleri arasında bulunmaktadır. 

Orcohi, “Orcohuli” denilen üzüm cinsinden adını almış ya da bu siyah ve beyaz bu üzüm cinsine adını vermiştir.

KÖYÜN ADI
Orcohi, köyün bilinen en eski adıdır. Bu ad Türkçeye Orcuk (اورجوق), Orucuk biçimlerinde girmiştir (1:8.356; 2:113). 93 Harbi’nde (1877-1878) Klarceti bölgesini ele geçiren Ruslar köyü Gürcüce adına uygun halde Orcoh (Орджох) olarak kaydetmiştir (3). Bu savaştan iki yıl önce kimliğini gizleyerek bölgeyi dolaşan Rus ordusunun generali Giorgi Kazbegi de köyün adını Orcohi (ორჯოხი) biçiminde yazmıştır (4:115). Aynı adı taşıyan ve bugün Ardahan ilinin merkez ilçesine bağlı bulunan Ölçek (Orcohi) köyü, 1595 tarihli Osmanlı tahrir defterine Orçok (اورچوك) biçiminde yazılmış, 1928 tarihli köy listesine ise Ölçek (اولچك) olarak kaydedilmiştir (5:I.471; 6:759). Türkçe olmadığı için Artvin’deki köyün adı Oruçlu, Ardahan’daki köyün adı ise Ölçek olarak değiştirilmiştir. Tortum ilçesinde bugün iki köy haline (Orucuk ve Küçükorucuk) gelmiş olan Orcohi köyü ise, 1928 tarihli köy listesine Orcik (اورجق) olarak kaydedilmiştir (6:224). Bu yazılış biçimleri aynı adı taşıyan köylerin Türkçeye farklı biçimlerde girdiğini göstermektedir.

Orcohi, Gürcüce “iki” ve “değnek, dayak, destek” anlamındaki iki kelimeden (ori: ორი ve coxi: ჯოხი) türemiş bir yer adıdır. “İki değnek” anlamına gelse de bu yer adının bir benzetme sonucunda ortaya çıkmış olma ihtimali vardır. Örneğin köyün bulunduğu yerde Çoruh Nehri’nin çatallaşması ya da köyün çatallaşan bir vadide bulunması nedeniyle burası ucu çatal olan desteğe ya da değneğe benzetilmiş olabilir. Nitekim Orcohi köyü, Çoruh Nehri’nin iyice kıvrıldığı bir yerde bulunduğu için ucu çatal bir değneğin çatalı arasında kalmış bir görünüme de sahiptir.

Giorgi Kazbegi Artvin ilinde harika üzümlerin yetiştiği iki yer olarak Tsria ve Orcohi’den söz etmiştir (4:155). Klarceti ve Şavşeti bölgesine özgü bir üzüm cinsinin adı “Orcohuli”dir (ორჯოხული) ve “Orcohi’ye özgü” anlamına gelen bu üzüm cinsinin adı Orcohi’den (ორჯოხ-ი : ორჯოხ-ულ-ი) türemiş olabilir.

DEMOGRAFİ
Orcohi’nin görece erken nüfus bilgisi, Trabzon vilayeti salnamesindeki tespit üzerinden verilebilir. 1876 tarihli salnameye göre köyde 50 hane ve 189 kişi kaydedilmiştir. Bu tarihte Osmanlı idaresi sadece erkek nüfusunu tespit ediyordu. Bu sayıya bir o kadar da kadın nüfusu eklenirse, köyde 378 kişinin yaşadığı ortaya çıkar (1:8.357). Nitekim Rus idaresinin 1886 yılındaki tespitine göre de Orcohi’de 405 kişi yaşıyordu. Bu nüfusun tamamı “Türk” olarak kaydedilmiştir (3). Bununla birlikte Müslümanlaşmış Gürcülerin kendilerini Türk saydıkları bilinmektedir. Bu durum Rus idaresi sırasında bölgeyi dolaşan Rus ve Gürcü yazarların da dikkatini çekmiştir. 

1922 yılına gelindiğinde Orcohi’de 69 hanede 277 kişi yaşıyordu ve bu tarihte de nüfusun tamamı Türk olarak kaydedilmiştir (7). Hane sayısının artmış olmasına rağmen nüfusun azalmış olması dikkat çekicidir. Bu durum, Rus idaresi sırasında halkın köyden Osmanlı ülkesine göçmesi ve göçen ailelerin evlerine başkalarının yerleşmesiyle açıklanabilir. Dört yıl sonra, 1926’daki nüfus tespitine göre Orcohi’deki hane sayısı 84’e, insan sayısı da 373’e yükselmiştir (8:141).  1935 yılında ise, Orcohi’de 442 kişi yaşıyordu (9:299). Bu artış köye yeni bir nüfus yerleştirildiğini ve demografik yapının değiştirildiğini akla getirmektedir. 

TARİHÇE
Tao-Klarceti bölgesinde yer alan Orcohi’nin kuruluşuna dair bilgi bulunmamaktadır. Burada köyün tarihine ışık tutacak bir kalıntı da tespit edilmemiştir. Bununla birlikte bu bölgenin erken ve geç ortaçağda Gürcü devletleri sınırları içinde kaldığı bilinmektedir. Osmanlı Devleti bu bölgeyi 16. yüzyılda ele geçirmiş ve Orcohi ile çevresi Çıldır Eyaleti sınırları içinde kalmıştır.  

Orcohi daha geç tarihte Trabzon eyaletinin (1867’de sonra vilayet) Lazistan sancağında yer alıyordu. 1876 tarihli Trabzon vilayeti salnamesine göre, “Orcuk” olarak kaydedilmiş olan Orcohi, Lazistan sancağının Livana kazasına bağlı bir köydü. Çoruh Nehri üzerinden Batum-Artvin arasında sefer yapan kayıkların yanaştığı bir iskeleye sahipti ve karayolu ulaşımı üzerinde bulunuyordu. Köyün ekonomisi tarım ve hayvancılığa dayanıyordu. Başlıca tarım ürünleri  üzüm, zeytin, mısır ve tütündü. Ayrıca hayvancılık, tavukçuluk ve arıcılık yapılıyordu. 1876 yılında köyde 30 eşek, 60 öküz, 50 inek, 5 katır, 163 keçi ve 10 koyun kaydedilmiştir (1:8.357). Ertesi yıl başlayan 93 Harbi (1877-1878) sonunda köy Rusların eline geçti. Rus idaresinde Orcohi Artvin sancağının (okrug) Artvin kazasına (uçastok) bağlıydı. Bu kazaya bağlı Tsria nahiyesinin köylerinden biriydi (3). 

Orcohi, Birinci Dünya Savaşı’ndan sonra Rus idaresinin son bulmasının ardından bir süre bağımsız Gürcistan’ın sınırları içinde kaldı. Kızıl Ordu’nun Gürcistan’ı işgal etmesinin hemen sonrasında Sovyet Rusya ile Ankara Hükümeti arasında 16 Mart 1921’de imzalanan Moskova Antlaşması’yla Türkiye’ye bırakıldı (10:II.41). Orcohi 1922 yılında, “Orçuk” adıyla Artvin vilayetini merkez kazasına  bağlı Sirya nahiyesine bağlıydı. 1925 yılında adı Oruçlu olarak değiştirildi ve günümüze kadar merkez kazasına bağlı köy olarak kaldı. Köyün büyük bölümü 2012’de Çoruh Nehri’ne Deriner Barajı’nın yapılmasıyla sular altında kalmıştır.

KAYNAKÇA:
1. ^  Trabzon Vilayeti Salnamesi − 1869-1904, (Hazırlayan) Kudret Emiroğlu, Ankara, 1993-2009, 22 cilt.
2. ^ Muvahhid Zeki, Artvin Vilayeti Hakkında Malumat-ı Umumiye (Osmanlıca), 1927 (Latin harfli Türkçe baskı, 2010).
3. ^  “Artvin kazası (1886 Yılı)” (Rusça).
4. ^ Giorgi Kazbegi, Bir Rus Generalinin Günlükleri – Türkiye Gürcistanı’nda Üç Ay, 2019.
5. ^ Defter-i Mufassal-i Vilayet-i Gürcistan (Gürcüce ve Osmanlıca), (Yayımlayan) Sergi Cikia, Tiflis, 1941-1958, 3 cilt.
6. ^ Son Teşkilat-i Mülkiyede Köylerimizin Adları (Osmanlıca), İstanbul, 1928.
7. ^ Nurşen Gök, “Artvin Livası’nın Anavatan’a Katılışı Sırasındaki Durumuna İlişkin Belgeler”, Ankara Üniversitesi Türk İnkılâp Tarihi Enstitüsü Atatürk Yolu Dergisi, Sayı: 41, Mayıs 2008, s. 89-104.
8. ^ Muvahhid Zeki, Artvin Vilayeti Hakkında Malumat-ı Umumiye, 2010 (Birinci basımı 1927).
9. ^ 1935 Genel Nüfus Sayımı, İstanbul, 1937.
10. ^ Mustafa Kemal Atatürk, Nutuk, İstanbul, 1934, 2. cilt.