Boselta

BOSELTA (Gürcüce: ბოსელთა; okunuşu: “boselta”), tarihsel Klarceti bölgesindeki yerleşim yerlerinden biridir. Günümüzde Artvin ilinin merkez ilçesinde yer alır ve adı 1925’te Okumuşlar olarak değiştirilmiştir.

Boselta, Artvin kentinin 50 km güneydoğusunda, Ardanuç ilçesi sınırında yer alır. Çevresinde Agara (Ağıllar), Gurcani (Derinköy), Geishana (Köseler) ve Agora (Gümüşhane) köyleri bulunmaktadır. Boselta köyü, tarihsel yapı kalıntıları nedeniyle 1996 yılında sit alanı ilan edilmiştir.

KÖYÜN ADI
Boselta, bu yerleşmenin bilinen en eski adıdır. Tarihsel Gürcistan’da bu adı taşıyan başka yerleşmeler de vardır. Örneğin Ahaltsihe’deki bir köy de Boselta adını taşıyordu. Bu yer adı Türkçeye Boselta/Buselta (بوسلته), Boselt (بوصلت) biçiminde girmiştir (1:III.142-143; 2:113). 93 Harbi’nde (1877-1878) bölgeyi ele geçiren Ruslar ise, 1886 tarihli nüfus sayımında köyün adını Boselt (Босельт) olarak kaydetmiştir (3).

Boselta, “ahır” anlamına gelen “boseli” (ბოსელი) kelimesine aidiyet bildiren −ta (−თა) sonekinin eklenmesiyle türetilmiş Gürcüce bir yer adıdır ve “ahırın olduğu yer, ahır yeri” anlamına gelir. Bugün köyün bulunduğu yer, eskiden hayvancılığa bağlı olarak sadece ahırların olduğu yer olabilir. Tarihsel Gürcistan sınırları içinde Boseli, Boslebi, Boselta adını taşıyan başka yerler de vardır. Artvin ilinde Yusufeli ilçesine bağlı Demirdöven ve Yarbaşı köylerindeki mezralar Boselta adı taşımaktadır. Borçka ilçesine bağlı Çavuşlu köyünde bir mevkiinin adı da Boselta’dır (4:20; 5:79). 1904 yılında Şavşeti ve Klarceti bölgesini gezen Niko Mari, İmerhevi’de “Bozta” denilen ve yazın geçici olarak konaklanan yerin adının doğru biçiminin Boselta olduğunu yazar (6:173).

Köyün adı 1925’te Okumuşlar olarak değiştirildiği halde halk arasında ve bazı kayıtlarda “Boselt” adı kullanılmaya devam etmiştir (7:114; 8:72).

DEMOGRAFİ
Boselta köyünün de içinde yer aldığı Klarceti bölgesinde kadın ve erkek nüfusu birlikte ilk kez Rus idaresi sırasında tespit edilmiştir. 1886 yılında yapılan bu tespite göre Boselta köyünün nüfusu 225 kişiden oluşuyordu. Nüfusun tamamı Türk olarak kaydedilmiştir (3). Gürcüce bir ad taşıyan yerin nüfusunun Türklerden oluşması, Gürcü nüfusunun asimile edildiği ya da köyün demografik yapısının değiştirildiği anlamına gelir.

Köyün Türkiye’ye bırakılmasından bir yıl sonra, 1922’de yapılan tespite göre Boselta köyünde 23 hanede 71 kişi yaşıyordu. Bu tarihte de nüfusun tamamı Türk olarak kaydedilmiştir (9). 1886 tarihinden sonra nüfusun bu kadar azalması ancak Rus idaresinden Osmanlı ülkesine göçle ya da köyün sınırlarının değişmesiyle açıklanabilir. Köyün adının değiştirilmesinden bir yıl sonra, 1926’da yapılan tespite göre Boselta’nın nüfusu 25 hanede yaşayan 101 kişiden oluşuyordu (10:141)

TARİHÇE
Boselta’da 9. yüzyıldan kalma tarihsel yapların varlığı, köyün çok eski bir yerleşme olduğu göstermektedir. Gürcü Krallığı sınırları içinde yer alırken Boselta, Tao-Klarceti’nin diğer yerleşmeleri gibi, 1080 yılında Büyük Selçuklular tarafından istila edildi. Bölge daha sonra birleşik Gürcü Krallığı, Gürcü atabeglerin yönettiği Samtshe Prensliği sınırları içinde kaldı. Samtshe prensliği Osmanlı saldırıları karşısında tutunamadı ve Boselta’nın da içinde yer aldığı bölge 16. yüzyılın ikinci yarısında Osmanlılar tarafından ele geçirildi. Boselta Osmanlı idaresi sırasında uzun süre Çıldır Eyaleti sınırları içinde kaldı.

Boselta, 1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşı’nda Çarlık Rusya’nın eline geçti. 1886 tarihli Rus kayıtlarına göre Batum oblastı içinde Artvin sancağının (okrug) Artvin kazasında (uçastok) yer alıyordu. Bu kazaya bağlı Gurcani nahiyesinin nüfus açısından ikinci büyük köyüydü (3).

Birinci Dünya Savaşı’nın sonunda Rus ordusunun bölgeden çekilmesinin ardından Boselta, bir süre bağımsız Gürcistan sınırları içinde kaldı. 1921’de, Kızıl Ordu’nun Gürcistan’ı işgal etmesinin ardından Sovyet Rusya ile Ankara Hükümeti arasında 16 Mart 1921’de imzalanan Moskova Antlaşması’yla Türkiye’ye bırakıldı (11:II.41).

Boselta, 1922’de Artvin vilayetinin merkez kazasına bağlı Sirya nahiyesinin, 1927’de Artvin vilayetinin merkez kazasının, 1928’den sonra uzun süre yeniden Sirya nahiyesinin köyü olarak kaydedilmiştir.

TARİHSEL YAPILAR
Boselta köyündeki başlıca tarihsel yapılar Şatberdi Manastırı ve bu manastırın yakınlarındaki Şatberdi Kalesi‘dir. Manastır bir kilise ile yemekhane gibi başka yapılardan oluşur. Şatberdi Manastırı’nı I. Bagrat Kurapalati’nin yardımıyla 820-830’larda Grigol Hantsteli kurmuştur. Manastırın ana kilisesi olan Şatberdi Kilisesi, köyün merkezini bir kilometre güneyinde yer alır ve bugün yıkık durumdadır. Köyün adından dolayı Türkçe kaynaklarda Boselt Kale ya da Boselt Kalesi olarak geçen Şatberdi Kalesi, Şatberdi Manastırı’na hakim bir yerdedir ve büyük olasılıkla bu manastırı korumak için inşa edilmiştir. Şatberdi Kalesi’nde ayrıca bir kilise daha vardır. Tek nefli bir yapı olan bu kilisen de günümüze sadece yıkıntılar kalmıştır (12:44, 149, 303).

“Çoruh Havzası Gürcü manastırlarını koruyan çok sayıdaki kaleden biri de, hafif eğimli bir tepe üzerine kurulmuş, özgün Gürcüce adı bilinmeyen, ilk kez 1995 yılı yüzey araştırmaları kapsamında belgelendirilen, Ardanuç yakınındaki bölge halkının değişiyle Boselt Kale’dir. Doğu ve güney bölümleri oldukça iyi durumda günümüze gelebilen sur duvarlarında en az üç yapı ve onarım dönemi saptanır. Doğudaki çok büyük boyutlu bloklarla örülmüş olan bölüm büyük olasılıkla surların ilk yapı evresine aittir ve kanımızca sekizinci yüzyıl sonlarına tarihlendirilmelidir. Kaleye kuzeyindeki özgün olmayan bir açıklıktan girilir. Güneydeki kareye yakın dikdörtgen planlı burcun özgün giriş açıklığı yoktur. İçteki duvarlarda, üst üste iki ayrı düzlemde, eş yükseklikte yer alan hatıl delikleri, ahşap yapım ögeleri kullanılarak burcun üç kata bölünmüş olabileceğini gösterir. Sur duvarlarının içinde dikdörtgen planlı tek nefli, güneyinde ek bir mekânı bulunan bir şapele ait kalıntılar yer alır.” Gürcü Sanatının Ortaçağı (Mine Kadiroğlu – Bülent İşler), 2010, s. 21-22.

KAYNAKÇA:
1. ^ Defter-i Mufassal-i Vilayet-i Gürcistan (Gürcüce ve Osmanlıca), (Yayıma hazırlayan) Sergi Cikia, Tiflis, 1941-1958, 3 cilt.
2. ^ Muvahhid Zeki, Artvin Vilayeti Hakkında Malumat-ı Umumiye (Osmanlıca), 1927 (Latin harfli baskı, 2010).
3. ^ “Artvin kazası (1886 Yılı)” (Rusça).
4. ^ Roland Topçişvili- İnga Ğutidze, XIX. Yüzyıl ve XX. Yüzyıl Başlarındaki Rus Belgelerinde Şavşeti ve Klarceti Yer Adları (Gürüce-Türkçe-İngilizce), Tiflis, 2019.
5. ^ Taner Artvinli, Artvin Yer Adları Sözlüğü, İstanbul, 2013.
6. ^ Niko Mari, Şavşeti ve Klarceti Gezi Günlükleri (Gürcüce), Batum, 2015 (Birinci basım: 1911, Petersburg, Rusça).
7. ^ Köylerimiz, (Yayımlayan) Dahiliye Vekaleti, İstanbul, 1933.
8. ^ 1960 Genel Nüfus Sayımı, Ankara, 1963.
9. ^ Nurşen Gök, “Artvin Livası’nın Anavatan’a Katılışı Sırasındaki Durumuna İlişkin Belgeler”, Ankara Üniversitesi Türk İnkılâp Tarihi Enstitüsü Atatürk Yolu Dergisi, Sayı: 41, Mayıs 2008, s. 89-104.
10. ^ Muvahhid Zeki, Artvin Vilayeti Hakkında Malumat-ı Umumiye, İstanbul, 2010 (Birinci basım 1927).
11. ^ Mustafa Kemal Atatürk, Nutuk, İstanbul, 1934, 2. cilt.
12. ^ Tao-Klarceti – Tarihsel ve Kültürel Anıtlar Kataloğu (Gürcüce), (Editör) Buba Kudava, (Yazarlar) Nestan Bagauri, Zurab Batiaşvili, İrma Beridze, Buba Kudava, Nikoloz Jğenti, Goça Saitidze, Natia Hizanişvili, Tiflis, 2018.