MAMATSMİNDA (Gürcüce: მამაწმინდა; okunuşu: “mamats’minda”), tarihsel Klarceti bölgesindeki yerleşmelerden biridir. Bugün Artvin ilinin merkez ilçesine bağlı bir köydür. Adı 1925 yılında Şehitlik olarak değiştirilmiştir. Bugünkü Borçka ilçesinde, Ebrika köyünün bir mahalleside Mamatsminda adını taşıyordu.
Mamatsminda, Artvin kentinin güneydoğusunda, Çoruh Nehri kıyısında yer alır. Bu kente 5 km uzaklıktadır.
TARİHÇE
Şehitlik köyünün Türkçe kaynaklardaki eski adı Mamazimda’dır (1:186). Bu ad, Gürcüce Mamatsminda’dan (მამაწმინდა) değişime uğramıştır (2:176). Mamatsminda, Gürcüce “mama” (მამა: peder) ve “tsminda” (წმინდა: aziz) kelimelerinden türemiştir (3; 4). Şehitlik köyünde Zemo Mamatsminda (ზემო მამაწმინდა), Vani (ვანი), Hihauri (ხიხაური) gibi Gürcüce yer adları da günümüze ulaşmıştır (5:187).
Mamatsminda, Artvin vilayeti üzerine Osmanlıca kitapta Mamazimda (مامازیمدا) olarak geçmesine karşın, 1876 tarihli Trabzon vilayeti salnamesinde de Mamazminda (ممازمندە) biçiminde yazılmıştır (6:111; 7:VIII.352).
Mamatsminda, tarihsel Gürcistan’ın güneybatı kesimini oluşturan bölgelerden biri olan Klarceti’de yer alır. Klarceti, Gürcü Krallığı’nın prensliklerinden biriydi ve bu prensliğin merkezi Artanuci idi. Bu bölgeyi Osmanlılar 16. yüzyılın ilk yarısında Gürcülerden ele geçirdi (8:66-67). Osmanlı idaresinde köy Çıldır Eyaleti içinde yer alıyordu.
Mamatsminda, 19. yüzyılın ikinci yarısında Trabzon Vilayeti’nin Lazistan sancağına bağlı Livana kazasında, Artvin kasabasının mahallelerinden biriydi. 1876 Trabzon vilayeti salnamesine göre köyde 23 hanede 105 kişi yaşıyordu. Mahallenin nüfusu sadece Müslümanlardan oluşuyordu. Artvin kasabasının bir mahallesi olmasına karşın, Mamatsminda’da yaşayan halkın tarımla uğraştığı anlaşılmaktadır. Bu tarihte Mamatsminda’da hayvan varlığı olarak 31 eşek, 16 öküz, 15 inek ve 3 at tespit edilmiştir (7:VIII.353).
Mamatsminda, ertesi yıl başlayan 93 Harbi’nin (1877-1878) ardından Rusların eline geçti. 1886 yılındaki nüfus tespitinde ayrı bir köy olarak geçmemesi, Rus idaresi sırasında da Mamatsminda’nın Artvin kasabasının bir mahallesi olduğunu göstermektedir. Bu nüfus tespiti sırasında Artvin kasabasının nüfusu 6.442 kişiden oluşuyordu. Nüfusun % 76,4’ü Ermeni (4.922 kişi), % 23,4’ü Türk (1.508 kişi) ve % 0,2’si Gürcü (12 kişi) olarak kaydedilmiştir (9; 10).
Mamatsminda, Birinci Dünya Savaşı’nın sonlarında Rusya’nın bölgeden çekilmesinden bir süre sonra, Gürcistan Demokratik Cumhuriyeti’nin sınırları içinde kaldı. Kızıl Ordu’nun Gürcistan’ı işgali sırasında Ankara Hükümeti’nin Tiflis hükümetine verdiği ültimatom üzerine Gürcü idaresinin çekilmesinin ardından bu yerleşim fiilen Türkiye’ye katıldı. Gürcistan Demokratik Cumhuriyeti’nin topraklarının işgal edilmesinin ardından Sovyet Rusya ile Ankara Hükümeti’nin 16 Mart 1921’de imzaladığı Moskova Antlaşması’yla Mamatsminda’yı da kapsayan Artvin ile Ardahan bölgeleri Türkiye’ye bırakıldı (11:II.489).
Mamatsminda veya Mamazimda Türkçe olmadığı için bu yerleşmenin adı 1925 yılında Şehitlik olarak değiştirildi. 1926 yılındaki nüfus tespitinde Mamatsminda, Artvin kasabasının altı mahallesinden biriydi. Bu tarihte mahallede 34 hanede 165 kişi yaşıyordu. Artvin kasabasının toplam nüfusu ise, 2.139 kişiden oluşuyordu (12:140). Mamatsminda, 1928 tarihli Osmanlıca köy listesinde “Şehidlik” adıyla bir köy olarak kaydedilmiştir. Mahallenin bu tarihten kısa bir süre önce köye dönüştürüldüğü bu kayıttan anlaşılmaktadır (13:77). Bununla birlikte Şehitlik 1965 yılına değin genel nüfus sayımlarında bir köy olarak yer almamıştır. Bu sayımda “Şehitlik (Mamazimola)” olarak kaydedilmiş olan köyün nüfusu 215 kişiden oluşuyordu. Sadece 118 kişi okuma-yazma biliyordu (14:86).
Şehitlik köyünde, 1995 yılındaki yüzey araştırmaları sırasında, “Kiliselik” denilen yerde, inşaat yapılabilecek şekilde düzleştirilmiş alanda Gürcü kilisesi kalıntısı saptanmıştır. Ancak burada duvar kalıntısına rastlanmamıştır. Ayrıca, eski bir bölge haritasında da Mamatsminda Kilisesi burada gösterilmiştir. Ne var ki 2005 yılında yapılan yüzey araştırmaları sırasında bu kalıntıların izi kalmamıştı. Mamatsminda Kilisesi’ne ait kalıntının bu süre içinde ortadan kaldırıldığı anlaşılmaktadır (15:I.401; 16:I.457).
KAYNAKÇA:
1. ^Taner Artvinli, Artvin Yer Adları Sözlüğü, İstanbul, 2013.
2. ^ Klarceti (Gürcüce), Mamia Pağava, Meri Tsintsadze, Maia Baramidze, Malhaz Çoharadze, Tina Şioşvili, Şota Mamuladze, Ramaz Halvaşi, Nugzar Mgeladze, Zaza Şaşikadze, Cemal Karalidze, Batum, 2016.
3. ^ “მამა”, A Comprehensive Georgian-English Dictionary, 2006, 2 cilt.
4. ^ “წმინდა”, A Comprehensive Georgian-English Dictionary, 2006, 2 ciltISBN 0-9535878-3-5
5. ^ 2015 Yılı Tao-Klarceti Tarihi Eserleri Araştırma Gezisi Sonuçları (Gürcüce), Tiflis, 2016.
6. ^ Muvahhid Zeki, Artvin Vilayeti Hakkında Malumat-ı Umumiye, 1927.
7. ^ Trabzon Vilayeti Salnamesi − 1869-1904, (Hazırlayan) Kudret Emiroğlu, Ankara, 1993-2009, 22 cilt.
8. ^ Roland Topçişvili, Gürcülerin Etnik Tarihi ve Gürcistan’ın Tarihsel-Etnografik Bölgeleri (Gürcüce), 2002.
9. ^ “Artvin kazası (1886 Yılı)” (Rusça)”.
10. ^ТЕРРИТОРИИ КУТАИССКОЙ ГУБЕРНИИ, ВХОДЯЩИЕ В СОСТАВ СОВРЕМЕННОЙ ТУРЦИИ (1886 г.)
11. ^ Mustafa Kemal Atatürk, Nutuk, İstanbul, 1969, 3 Cilt.
12. ^ Muvahhid Zeki, Artvin Vilayeti Hakkında Malumat-ı Umumiye, İstanbul, 2010.
13. ^ Son Teşkilat-i Mülkiyede Köylerimizin Adları(Osmanlıca), İstanbul, 1928.
14. ^ 1965 Genel Nüfus Sayımı, Ankara, 1968.
15. ^Mine Kadiroğlu-Leube, Turgay Yazar, Zafer Karaca – “1995 Yılı Tao- Klardjetie Yüzey Araştırması”, 2 cilt.
16. ^Fahriye Bayram, Turgay Yazar – “2005 Yılı Ortaçağ Gürcü Mimarisi Yüzey Araştırması”, 2 cilt.
TAO-KLARCETİ 