Mgeltsihe

MGELTSİHE (Gürcüce: მგელციხე; okunuşu: “mgeltsih’e”), tarihsel Cavaheti bölgesinin Tao-Klarceti kısmında kalan yerleşim yerlerinden biridir. Bugün Ardahan iline bağlı Çıldır ilçesinde yer alır. En erken Osmanlı kayıtlarından itibaren Türkçe Kurd Kalası (sonra Kurtkale) olarak adlandırılmaktadır.

Mgeltsihe, Çıldır kasabasının 40 km kuzeyinde, Kura Nehri kıyısında, Gürcistan sınırında yer alır. Çevresinde Çamardo (Akdarı), Kartanahevi (Akkiraz) ve Hamaşi (Ağıllı) köyleri bulunmaktadır.

KÖYÜN ADI
Mgeltsihe, bu yerleşmenin bilinen en eski adıdır. Buradaki kale ve köy aynı adı taşımaktadır. Osmanlıların ele geçirmesinden hemen öncesine ait olayların kaydı olan bir vakayinamede buradan Mgeltsihe olarak söz edilmiştir. Osmanlılar bu adı tahriri defterine, Tetrtsihe örneğinde olduğu gibi, Türkçeye çevirerek Kurd Kalası (قورد قاعەسی) olarak kaydetmiştir (1:III.426-427). Adının çok erken tarihte değiştirilmiş olmasından dolayı buranın Gürcüce adı unutulmuş, Türkçe adı yaygın kullanılır hale gelmiştir. 93 Harbi’nde (1877-1878) Tao-Klarceti bölgesini ele geçiren Ruslar da köyün adını Türkçesine uygun biçimde Kurt-Kala (Курт-Кала) olarak kaydetmiştir (2). Kurd Kalası, Kurt-Kala biçiminde yazılan köyün adı geç dönemde Kurtkale’ye dönüşmüştür.

Mgeltsihe, Gürcüce “mgeli” (მგელი: kurt) ve “tsihe” (ციხე) kelimelerinden oluşan bir yer adıdır. Türkçeye girmiş olduğu gibi “kurt kale / kurt kalesi” anlamına gelir. Köy adını, 9-10. yüzyıllarda inşa edildiği tahmin edilen aynı adlı kaleden almıştır. Türklerin bu bölgeye girişiden çok daha eskiden inşa edilmiş olduğu göz önüne alındığında, köyün ve kalenin adının Türkçeden Gürcüceye çevrilmiş olması çok zayıf bir ihtimaldir.

DEMOGRAFİ
Mgeltsihe’nin nüfusuyla ilgili en eski kayıt, 1595 tarihli Osmanlı tahrir defterine dayanmaktadır. Osmanlıların bu tarihten 17 yıl önce ele geçirdiği köy, 1578’deki Osmanlı saldırısında tahrip olmuş ve boşalmıştı. Bundan dolayı bu tahrir defterinde köyün kayda geçen bir nüfusu bulunmamaktadır. Ancak söz konusu tahrir defterine göre Mgeltsite, aynı zamanda Kurd Kalası adıyla Çıldır livasının bir nahiyesiydi (1:I.296). Bu nahiyeye bağlı köyler olan Kavtarnagebi’de 39 hane, Cocorta’da 9 hane, Gaçiani’de 3 hane, Ratasani’de 11 hane, Zaki’de 12 hane, Ohora’da 6 hane, Petrisi’de 3 hane kaydedilmiştir. Bu köylerden sadece ispenç vergisi alınması, nahiyenin nüfusunun Hıristiyan olduğunu göstermektedir. Ayrıca vergi yükümlüsü olarak kaydedilmiş Giorgi, Goça, Davit, Zurab, Mirzia, Melik, Yaralı, Kaymaroz, Andria, Abesalom, Kakala, Grigol, Hahuta gibi adlara bakınca da nüfusun çoğunluğunun Gürcü adlarından oluştuğu anlaşılmaktadır. Bu nahiye sınırları içinde, Mgeltsihe gibi tamamen boşalmış başka köyler de bulunuyordu.

Mgeltsihe, tam olarak ne zaman olduğu bilinmese de daha sonra yeniden meskun hale gelmiştir. 93 Harbi’nde (1877-1878) Tao-Klarceti bölgesini ele geçiren Rus idaresinin 1886 yılındaki tespitine göre köyün nüfusu 268 kişiden oluşuyordu. Nüfusun tamamı Türk olarak kaydedilmiştir (2). Bu kayıttan hareketle, 1578’de Gürcülerden boşalmış olan köye Osmanlı Devleti’nin Türk nüfusu yerleştirdiği söylenebilir. Rus idaresinden köyün nüfusu artmış, 1896’da 341, 1906’da 424 kişiye ulamıştır (3:115).

Mgeltsihe, 1921 yılında Türkiye sınırları içinde kaldıktan sonra, Osmanlı dönemindeki gibi Kurtkale adıyla nahiye haline getirilmiştir. Bu nahiyenin merkezi olan Kurtkale köyünün nüfusu 1935 yılında 659 kişiden oluşuyordu (4). Köyde günümüze yaklaşık 250 kişi yaşamaktadır.

TARİHÇE
Köydeki kale ve kilise, Mgelstihe’nin eski bir yerleşme olduğunu göstermektedir. Mgeltsihe, Gürcistan Krallığı yönetimi altındayken, Kveli Kalesi Savaşı’nda (1080) Kral II. Giorgi’nin yenilmesi üzerine, Tao-Klarceti’nin diğer bölgeleri gibi Büyük Selçuklular tarafından istila edildi. Daha sonra birleşik Gürcü Krallığı, bu krallığın parçalamasından sonra da Gürcü atabegler tarafından yönetilen Samtshe Atabeyliği‘nin (1268-1625) sınırları içinde kaldı. Köyle aynı adı taşıyan kale, birkaç yüzyıl boyunca çok önemli bir konuma sahipti. Gürcistan’a güneyden gelen saldırılara karşı koyma görevi görüyordu. Yaklaşık üç yüz yıldır Gürcü atabeglerin yönetiminde olan kale ve köy, iki gün süren kuşatmanın ardından 7 Ağustos 1578’de Osmanlıların eline geçti. Osmanlı saldısında köy tamamen harap olmuş ve boşalmıştır.

Osmanlılar, Gürcülerden ele geçirdiği topraklarda Çıldır Eyaleti kurdu ve Mgeltsihe köyü de bu eyaletin içinde kaldı. Bu tarihten itibaren Kurd Kalası olarak anılan Mgeltsihe, aynı zamanda Çıldır livasına bağlı bir nahiyeydi. Kavtarnagebi, Cocorta, Gaçiani, Ratasani ve Zaki gibi köyler bu nahiyeye bağlıydı (1:I.296-299).

Mgeltsihe, uzun süre Osmanlı yönetimi altında kaldıktan sonra 1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşı’nda Rusya’nın eline geçti. Rus idaresinde Kars oblastı içinde, Ardahan sancağının (okrug) Çıldır kazasına (uçastok) bağlıydı. Bu kazaya bağlı Tskarostavi nahiyesinin köylerinden biriydi (2). Birinci Dünya Savaşı’ndan sonra Rus idaresinin son bulmasının ardından bir süre bağımsız Gürcistan’ın sınırları içinde kaldı. Kızıl Ordu’nun Gürcistan’ı işgal etmesinin hemen sonrasında Sovyet Rusya ile Ankara Hükümeti arasında 16 Mart 1921’de imzalanan Moskova Antlaşması’yla Türkiye’ye bırakıldı (5:II.41). 

Mgeltsihe / Kurtkale, 1992’den önce Kars, bu tarihten sonra Ardahan iline bağlı Çıldır ilçesinin bir köyüdür.

TARİHSEL YAPILAR
 Mgeltsihe’deki en önemli tarihsel yapı, Mgeltsihe Kalesi’dir. 9-10. yüzyıllarda inşa edildiği tahmin edilen kale, Gürcistan’a güneyden gelen saldırılara karşı koyma görevi görüyordu. 20. yüzyılın başında kaleyi gören Gürcü tarihçi ve arkeolog Ekvtime Takaişvili kalenin ayakta duran kısımlarını kayda geçirmişti. Köyün 1,2 kilometre güneyinde, Kura Nehri kıyısında, deniz seviyesinden 1380 metre yükseklikte kayalık bir tepede yer alan Mgeltsihe’den geriye yıkıntılar kalmıştır. Bu kalenin kilisesi olan Mgeltsihe Kilisesi, tek nefli bir yapıdır. Köyün merkezinin 200 metre güneyinde yer alan kilise, günümüze büyük ölçüde sağlam ulaşmıştır.

Mgeltsihe köyünde ayrıca tek nefli iki kilise daha vardır. Köy kilisesi olan bu yapılardan biri büyük ölçüde ayaktadır ve duvar resimleri de kısmen günümüze ulaşmıştır. Kalenin yakınında, Kura Nehri’nin sağ kıyısındaki bir yamaçta yer alan ikinci kilise de büyük ölçüde yaktadır (6:221-223, 401).

KAYNAKÇA:
1. ^ Defter-i Mufassal-i Vilayet-i Gürcistan (Gürcüce ve Osmanlıca), (Yayımlayan) Sergi Cikia, Tiflis, 1941-1958, 3 cilt.
2. ^ “Çıldır kazası (1886 Yılı)” (Rusça).
3. ^ Candan Badem, Çarlık Yönetiminde Kars, Ardahan, Artvin, İstanbul, 2018.
4. ^ 1935 Genel Nüfus Sayımı, İstanbul, 1937.
5. ^ Mustafa Kemal Atatürk, Nutuk, İstanbul, 1934, 2. cilt.
6. ^ Tao-Klarceti – Tarihsel ve Kültürel Anıtlar Kataloğu (Gürcüce), (Editör) Buba Kudava, (Yazarlar) Nestan Bagauri, Zurab Batiaşvili, İrma Beridze, Buba Kudava, Nikoloz Jğenti, Goça Saitidze, Natia Hizanişvili, Tiflis, 2018.