Heba

HEBA (Gürcüce: ხება; okunuşu; “h’eba”), tarihsel Klarceti bölgesindeki yerleşmelerden biridir. Günümüzde Artvin iline bağlı Borçka ilçesinde yer alır.

Bugün eski adı Heba olarak kabul edilen Karşıköy, Borçka kasabasının 18 km kuzeyinde, Çoruh Nehri kıyısında, Gürcistan sınırı yakınında yer alır. Çevresinde Kataphia (Çavuşlu) ve Maradidi (Muratlı) gibi köyler bulunmaktadır. Günümüzdeki sınırları, eski Çinkuri, Sabauri ve Şubani köylerini de kapsamaktadır.

KÖYÜN ADI
Heba, Çoruh Nehri’nin Borçka ve Maradid arasında kalan kısmının sağ kıyısında yer alan bir bölgenin bilinen en eski adıdır. Türkçeye de aynı biçimde, Heba (خبە) olarak girmiştir. 1876 tarihli Trabzon vilayeti salnamesinde Heba bir nahiye olarak verilmiştir. Bu nahiyenin köylerinin adları verilemediği için, ayrıca Heba adını taşıyan bir köyün olup olmadığı bu kayıttan tespit edilememiştir (1:8.382).

Bir başka kaynağa göre ise Heba, bir ara Çalıköy olarak adlandırılan düz bir mevkiinin adıydı (2:180). Bununla birlikte birkaç kaynakta Karşıköy’ün eski adının Çalıköy değil Sabauri olduğu belirtilmiştir. Köyün eski adının farklı adlarla gösterilmesi, bugün köyün mahalleleri olan Sabauri (Yeşildere), Şubani (Ortaköy) ve Çinkuri (Çukur) gibi yerleşimlerin eskiden ayrı köyler olmasıyla ilişkilidir. Nitekim 19. yüzyılın sonlarında ve 20. yüzyılın başlarındaki kayıtlarda Heba adını taşıyan bir köy bulunmamaktadır. Birkaç köyü kapsayan ve Heba olarak bilinen vadinin adı, bu bölgede bulunan diğer köylerin ortadan kalkmasıyla Karşıköy’ün eski adı sayılmış olabilir. Nitekim Muvahhid Zeki, Karşıköy’ün eski adını Sabaur (صباؤر) olarak vermiştir (3:119). Öte yandan 1933 tarihli köy listesinde de bu köyün adı olarak Sabaur geçmektedir (4:637). Heba’nın daha geç tarihte Karşıköy’ün eski adı sayıldığı bu kayıtlardan anlaşılmaktadır.

Heba (ხება) adı, Gürcücede “vadi” anlamındaki “heoba”dan (ხეობა) gelir. Bu durum, bu vadinin özel bir adla anılmadığını, vadi olması nedeniyle Heba dendiğini göstermektedir. Heoba ad zamanla değişip Heba’ya dönüşmüştür.

DEMOGRAFİ
Heba’nın bir nahiye olarak 1876 yılındaki nüfusu 565 kişiden oluşuyordu. Bu nüfusun yer aldığı 1876 tarihli Trabzon vilayeti salnamesinde, ayrıca Heba adında bir köyün olduğuna ilişik bir kayıt mevcut değildir (1:8.383). 93 Harbi’nde (1877-1878) bölgeyi ele geçiren Rusların 1886 tarihli nüfus tespitinde de Heba adında bir köye rastlanmamaktadır. Bununla birlikte Heba vadisinde yer alan Sabauri, Çinkuri, Şubani, Kintsureti ve Zedubani köylerinin nüfusları verilmiştir. Bu kayıtlara göre Sabauri’de 314, Çinkuri’de 80, Şubani’de 139, Kintsureti’de 90, Zedubani’de 149 kişi yaşıyordu. Bu nüfusun tamamı Gürcü olarak kaydedilmiştir (5). 

1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşı’nın ardından Heba bölgesinde yaşayan nüfusun bir kısmı Rus idaresinden Osmanlı ülkesine göç etmiştir. Bu bölgeden göçen Gürcüler, Sapanca ilçesinde yerleştikleri köye Heba adını vermişlerdir. Sapanca’daki Heba köyünün adı daha sonra Nailiye olarak değiştirilmiştir.

TARİHÇE
Tarihsel Klarceti bölgesinde yer alan Heba vadisindeki kilise kalıntıları, buranın Osmanlıların eline geçmesinden önce de bir yerleşme olduğunu göstermektedir. Osmanlı Devleti Gürcülerden ele geçirdiği bölgelerdeki halkı Müslümanlaştırdığı için Osmanlı döneminde bu bölgelerde yer alan köylerde yeni kilise yapılmamıştır. Heba bölgesi antik çağda Kolheti Krallığı sınırları içinde yer alıyordu. Erken ve geç ortaçağda Gürcü krallıkları ile Gürcü prensliklerinin yönetiminde kaldı. 16. yüzyılın ikinci yarısında Osmanlılar Heba vadisini ele geçirdi ve bu vadide yer alan köyler Çıldır Eyaleti sınırları içinde kaldı.

Heba, 1867’de kurulan Trabzon vilayetine bağlı Lazistan sancağında yer alıyordu. Bu sancaktaki nahiyelerden biriydi. Trabzon vilayeti salnamelerinde Heba nahiyesinin köylerinin adlarının gelecek yıl verileceği belirtilmiştir (1:8.383; 9:325). Ne var ki bu daha gerçekleşmeden Heba 1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşı’nda Rusya’nın eline geçti. Rusların 1886 yılında ve daha sonra yaptıkları nüfus sayımlarında Heba adına rastlanmamaktadır. Bununla birlikte bu kayıtlarda Heba vadisinin Batum sancağına (okrug) bağlı Gonio kazasında (uçastok) yer alan Sabauri, Çinkuri, Şubani, Kintsureti ve Zedubani köylerinin adları geçmektedir (5).

Heba, Birinci Dünya Savaşı’nın sonlarına doğru Rus ordusunun bölgeden çekilmesinin ardından bir süre bağımsız olan Gürcistan sınırları içinde kaldı. 1921’de Kızıl Ordu’nun Gürcistan’ı işgal etmesinin ardından Ankara Hükümeti’nin 16 Mart 1921’de Sovyet Rusya’yla imzaladığı Moskova Antlaşması’yla Türkiye’ye bırakıldı (6:II.41).

Muvahhid Zeki’nin 1927’de yayımlanan kitabında verdiği bilgiye göre, Heba başlı başına bir köy değil, Çoruh Nehri kıyısına düz bir mevkiinin adıydı. Bu düz mevkii, halkın “Düz” olarak adlandırdığı Karşıköy’ün merkezi olmalıdır. Bu düz mevki Karşıköy’ün ortaya çıkmasından önce Çalıköy adını taşıyordu. O tarihte Maradit nahiyesine bağlı olan Karşıköy, “Sebaür”, “Şuban”, “Gertaş”, “Hansegan”, “Çinkor”, “Zedüban”, “Hasni” ve “Horat” mahallerinden oluşuyordu. Borçka-Batum karayolu üzerinde bulunan köy, Çoruh Nehri’ndeki su ulaşımında çevre köylerinin de kullandığı bir iskeleye sahipti. Bu düz mevkide az sayıda ev, bir kahvehane, çevresindeki köylerin ortak okulu bulunuyordu (2:180-181; 7:8-20).

Bugünkü Karşıköy’ün sınırları içinde bir adet kilisenin varlığı bilinmektedir. Eski Sabauri köyündeki bu tek nefli köy kilisesi bugün de büyük ölçüde ayaktadır (8:156).

KAYNAKÇA:
1. ^  Trabzon Vilayeti Salnamesi − 1869-1904, (Hazırlayan) Kudret Emiroğlu, Ankara, 1993-2009, 22 cilt.
2. ^ Muvahhid Zeki, Artvin Vilayeti Hakkında Malumatı Umumiye, 2010 (Birinci basımı 1927).
3. ^ Muvahhid Zeki, Artvin Vilayeti Hakkında Malumat-ı Umumiye (Osmanlıca), 1927.
4. ^ Köylerimiz, (Yayımlayan) Dahiliye Vekaleti, İstanbul, 1933.
5. ^ “Gonio kazası (1886 Yılı)” (Rusça).
6. ^ Mustafa Kemal Atatürk, Nutuk, İstanbul, 1934, 2. cilt.
7. ^ Roin Malakmadze, “Ligani vadisinde kayıkçılık”, Pirosmani dergisi, 2008, Sayı 6.
8. ^ Tao-Klarceti – Tarihsel ve Kültürel Anıtlar Kataloğu (Gürcüce), (Editör) Buba Kudava, (Yazarlar) Nestan Bagauri, Zurab Batiaşvili, İrma Beridze, Buba Kudava, Nikoloz Jğenti, Goça Saitidze, Natia Hizanişvili, Tiflis, 2018.