CVARİSHEVİ (Gürcüce: ჯვარისხევი; okunuşu: “cvarish’evi”), tarihsel Şavşeti bölgesinin yerleşim yerlerinden biridir. Bugün Artvin iline bağlı Şavşat ilçesinde yer alır ve adı Sebzeli olarak değiştirilmiştir.
İmerhevi vadisinin köylerinden biri olan Cvarishevi, Şavşat’ın 27 km kuzeybatısında yer alır. Çevresinde Ube (Oba), Surevani (Dutlu), Çakvelta (Şenocak) ve Turmaneti (Kayabaşı) ve Karavati (Saylıca) gibi köyler bulunmaktadır.
KÖYÜN ADI
Cvarishevi, köyün bilinen en eski adıdır. Ardahan ilinin Hanak ilçesine bağlı Sulakçayır köyünün eski adı da Cvarishevi’dir (1:306; 2:762). Cvarishevi adı Türkçeye Cvarishev (جوارسخو) ve Carishev (جایسخو) olarak girmiştir (3:III.540; 2:762; 4:88). Rus idaresi Şavşeti’deki Cvarishevi’yi 1886 yılında Cvarishev adıyla Surevani köyünün bir mahallesi olarak kaydetmiştir (5:13).
Cvarishevi (ჯვარისხევი), Gürcüce “cvari” (ჯვარი: haç) ile “hevi“ (ხევი: dere, vadi) kelimelerinden oluşan bir tamlamadır ve “haç vadisi”, “haç deresi” anlamına gelir. Bu yer adındaki “cvari” kelimesi köydeki kilise ya da haçı andıran vadiyle ilişkili olabilir. Cvarishevi adının yazılışının zaman içinde değişikliğe uğraması ve Carishevi’ye dönüşmesi, Gürcücede “haç” anlamına gelen “cvari” (ჯვარი) ile “ordu” anlamına gelen “cari” (ჯარი) kelimelerinin karıştırılmış olmasıyla ilişkili olabilir.
Tao-Klarceti bölgesinde başka yerlerde de Cvarishevi adına rastlanmaktadır. Hanak ilçesindeki Sulakçayır köyünün eski adı da Cvarishevi‘dir..
DEMOGRAFİ
Cvarishevi’nin de içinde bulunduğu tarihsel Şavşeti bölgesinde kadın ve erkek nüfusunun birlikte tespit edildiği ilk sayım Rus idaresince 1886 yılında gerçekleştirilmiştir. Ancak bu tarihte Cvarishevi ayrı bir köy değil, Surevani köyünün bir mahallesiydi. 93 Harbi (1877-1878) sonucunda Rus idaresinde kalan bölgeden göç nedeniyle nüfusu azalmış olduğu için Cvarishevi bir mahalleye veya idari nedenlerle birkaç köy birleştirilip Surevani büyük bir köye dönüştürülmüş olabilir. Cvarishevi’nin de içinde yer aldığı Surevani köyünde 1886 nüfus tespitine göre 72 hanede 453 kişi yaşıyordu. Nüfusun tamamı Gürcü olarak kaydedilmiştir. Hane başına ortalama 6,2 kişi düşmesi, ailelerin kalabalık olmadığını göstermektedir (6; 5:13).
Türkiye’ye bırakılmasından sonra genel nüfus sayımı listelerinde ve köy listelerinde adı geçmeyen Cvarishevi, uzun yıllar Surevani (Dutlu) köyünün bir mahallesi olarak kalmıştır. 1996 yılında bu köyden ayrılarak Sebzeli adıyla ayrı bir köy haline getirilmiştir. Son tespitlere göre Sebzeli’de 47’si kadın ve 55’i erkek olmak üzere 102 kişi yaşamaktadır (8).
TARİHÇE
Cvarishevi köyünü tarihine ilişkin eski kaynaklarda bilgi mevcut değildir. Bununla birlikte köyün adının Gürcüce olması, buranın Osmanlı döneminden önce de bir yerleşim yeri olduğunu göstermektedir. Cvarishevi, 16. yüzyılın ikinci yarısında Osmanlıların eline geçmiştir. Bu tarihten önce ise, Gürcü Krallığı ve Smatshe Prensliği içinde yer alıyordu.
Cvarishevi, yaklaşık üç yüz yıl Osmanlı egemenliğinde kaldıktan sonra, 93 Harbi’nde (1877-1878) Çarlık Rusyası’nın eline geçti. Rus idaresi sırasında Batum oblastı içinde, Artvin sancağının (okrug) Şavşet-İmerhevi kazası (uçastok) içinde yer alıyordu. Bu kazaya bağlı Daba nahiyesinin bir köyü olan Surevani’nin bir mahallesiydi. Rus idaresi sırasında, 1904’te bölgeyi gezen Gürcü tarihçi Niko Mari de Cvarishevi’den Surevani’nin bir mahallesi olarak söz etmiştir (8:159).
Cvarishevi, Birinci Dünya Savaşı sonlarında Rus ordusunun bölgeden çekilmesinden sonra bir süre bağımsız Gürcistan’ın sınırları içinde kaldı. Kızıl Ordu’nun Gürcistan’ı işgal etmesinin ardından, 1921’de Ankara Hükümeti ile Sovyet Rusya arasında imzalanan Moskova Antlaşması’yla Türkiye’ye bırakıldı (9:II,41). Cvarishevi uzun süre Dutlu (Surevani) köyünün bir mahallesiydi. 1996’da bu köyden ayrılarak Sebzeli adıyla ayrı bir köy haline getirildi.
TARİHSEL YAPILAR
Cvarishevi’de başlıca tarihsel yapı, eski dönemden kalma Cvarishevi Köprüsü’dür. Köyün merkezinin 1,3 km doğusunda, Kvirala Deresi üzerinde yer alır. Tek kemerli taş köprü köyün sakinleri tarafından “Tamar Köprüsü” olarak adlandırılmaktadır (10:32).
BAZI MEVKİ ADLARI:
Othklde (ოთხკლდე), Tskaltbila (წყალთბილა), Tavbululi (თავბულული), Napudzari (ნაფუძარი), Kvabikari (ქვაბიკარი), Ağmartidziri (აღმართიძირი), Kortsina (ქორწინა), Tetrimitsa (თეთრიმიწა), Vakitavi (ვაკითავი), Tsihiskeli (ციხისყელი), Gağmuri (გაღმური), Vake (ვაკე), Vakebi (ვაკეები), Mindori (მინდორი), Sadzeleti (საძელეთი), Kutsiankanebi (ქუციანყანები), Kosaurebi (კოსაურები), Damtvreuli (დამტვრეული), Pevlienkana (ფევლიენყანა), Kvemokanebi (ქვემოყანები).
Kaynak: 2015 Yılı Tao-Klarceti Tarihi Eserleri Araştırma Gezisi Sonuçları (Gürcüce), Tiflis, 2016.
*
Çalebi (ჭალები), Didkana (დიდყანა), Tavşikanep (თავშიყანეფ), Çuçlakaklebi (ჭუჭლაკაკლები), Adebi (ადები), Sasventa (სასვენთა), Arçilavi (არჩილავი), Şindebiziri (შინდებიზირი), Cvarikana (ჯვარიყანა), Grzela (გრძელა), Lompera Kaya (ლომფერა კაჲა), Gordebi (გორდები), Pohvereti (ფოხვერეთი), Çonçheri (ჩონჩხერი), Komurkuyi (ქომურყუჲი), Onagira (ონაგირა), Kldistskaro (კლდისწყარო), Tsiteladziri (წითელაძირი), Samele (სამელე), Sakitre (საკიტრე), Abano Ğele (აბანო ღელე), Kohicvari (კოხიჯვარი), Satredo (სატრედო), Sanepo (სანეფო), Ketketa (ქეთქეთა), Saskintle (სასკინტლე), Dodokana (დოდოყანა), Lodikana (ლოდიყანა), Kapani (კაპანი), Bozkaya (ბოზკაჲა), Nakaliyop (ნაკალიჲოფ), Zatbegaaho (ზათბეგაახო), Emrulaaho (ემრულაახო), Sadekiseri (სადეყისერი), Zulvarti (ზულვართი), Kapinatskaro (კაპინაწყარო), Tsernakiser (წერნაკისერი), Soliyana (სოლიჲანა)
Kaynak kişi: Mustafa Torun.
KAYNAKÇA:
1. ^ Defter-i Caba-i Eyalet-i Çıldır 1694-1732 (Gürcüce ve Osmanlıca), (Yayıma hazırlayan) Tsisana Abuladze, Tiflis, 1979.
2. ^ Son Teşkilat-i Mülkiyede Köylerimizin Adları (Osmanlıca), İstanbul, 1928.
3. ^ Defter-i Mufassal-i Vilayet-i Gürcistan (Gürcüce ve Osmanlıca), (Yayıma hazırlayan) Sergi Cikia, Tiflis, 1947-1958, 3 cilt.
4. ^ Taner Artvinli, Artvin Yer Adları Sözlüğü, İstanbul, 2013.
5. ^ Roland Topçişvili- İnga Ğutidze, XIX. Yüzyıl ve XX. Yüzyıl Başlarındaki Rus Belgelerinde Şavşeti ve Klarceti Yer Adları (Gürcüce-Türkçe-İngilizce), Tiflis, 2019.
6. ^ “Şavşet-İmerhevi kazası (1886 Yılı)” (Rusça).
7. ^ “Artvin Şavşat Sebzeli Köyü Nüfusu“.
8. ^ Niko Mari, Şavşeti ve Klarceti Gezi Günlükleri (Gürcüce), Batum, 2015 (Birinci basım: 1911, Petersburg, Rusça).
9. ^ Mustafa Kemal Atatürk, Nutuk, İstanbul, 1934, 2 cilt.
10. ^ 2015 Yılı Tao-Klarceti Tarihi Eserleri Araştırma Gezisi Sonuçları (Gürcüce), Tiflis, 2016.
TAO-KLARCETİ 