Tsurtskabi

TSURTSKABİ (Gürcüce: წურწყაბი ; okunuşu: “tsurtskabi”), tarihsel Samtshe bölgesinin Potshovi vadisindeki yerleşim yerlerinden biridir. Bugün Ardahan ilinin Posof ilçesinde yer alır. Adı 1959 yılında Aşıkzülali olarak değiştirilmiştir.

Tsurtskabi, Posof kasabasının güneybatısında yer alır. Kasabaya 6 km uzaklıktadır. Çevresinde Vahla (Baykent), Agara (Kaleönü) ve Oboli (Akballı) adlı köyler bulunmaktadır.

KÖYÜN ADI
 Tsurtskabi, köyün bilinen en eski adıdır. Gürcülerden ele geçirdikten sonra, 1595 yılındaki tahrirde Osmanlılar köyü Zuzğab (زوزغاب) olarak kaydedilmiştir (1:I.328; II.321). 1731 tarihinde, Osmanlı cebe defterinde ise köyün adı Zurzğab (زورزغاب) biçiminde yazılmıştır (2:268). 93 Harbi’nden (1877-1878) sonra bölgeye hakim olan Ruslar köyü Gürcücesine uygun biçimde Tsurtskab (Цурцкаб) olarak kaydetmiştir (3). Bu yer adı Türkçede zaman içinde Suskab (سوسقاب), Suskap halini almıştır (4:761; 5:755).

Çeşitli kaynaklarda Tsurtskabi’nin Gürcüce bir yer adı olduğu belirtilmiştir. Ancak bu yer adının anlamı konusunda bilgi verilmemiştir (6). Nitekim bu yer adı, “yabancı kökten geldiği” gerekçesiyle 1959 yılında Aşıkzülali olarak değiştirilmiştir (5:755)

DEMOGRAFİ
Tsurtskabi’nin en erken tarihli nüfusu 1595 tarihli Osmanlı mufassal defteri üzerinden verilebilir. Bu tarihte Tsurtskabi büyük bir köydü ve burada 46 hane yaşıyordu. Her hanede ortalama 5-6 kişinin yaşadığı kabul edilirse, köyün nüfusunun 230-276 kişinden oluştuğu ortaya çıkar. Köyde yaşayan ve vergi vermekle yükümlü Maharebel, Şakara, Avsatur, Sultana, Gogiça, Papuna, Revaza, Goga, Piruma, Manuk, Pirali, Vardzel, Osep, Elisa, Mamul, İoseb, Mirza, Datuna gibi erkek adlar kaydedilmiştir. 46 hanenin de ispenç vergisi vermekle yükümlü kılınması, Tsurtskabi’nin bir Hıristiyan köyü olduğunu göstermektedir (1:III.462; I.328; II.321). Tsurtskabi’de 1834 yılında 41 hane (205-246 kişi) kaydedilmiş olması, Müslümanlaştırma sürecinde köyden bazı kişilerin göç etmiş olmasıyla ilişkili olabilir. Çünkü yaklaşık 250 yıl sonra nüfusun artması beklenirken, köyün nüfusu 1595 yılındaki nüfusun altında kalmıştır (1:III.462).

Rus idaresi sırasında Tsurtskabi’de ilk kez kadın ve erkek nüfusu birlikte tespit edilmiştir. 1886 yılındaki bu tespite göre köyde 709 kişi yaşıyordu. 1834 yılı tespitiyle kıyaslandığında, köyün nüfusunun yaklaşık üç katı arttığı görülmektedir. Bu durum köye yeni bir nüfusun yerleştirilmiş olmasıyla açıklanabilir. Tsurtskabi’nin nüfusu 1896’da 859 kişi, 1906’da 852 kişi olarak kaydedilmişti. Rus idaresinin Gürcüce ada sahip olan köyün nüfusunu “Türk” olarak kaydetmesi dikkat çekicidir (3; 7:114). Bu durum Gürcülerin asimile olması ya da köyün demografik yapısının değiştirilmiş olmasıyla açıklanabilir. Rus idaresi sırasında Ardahan bölgesini dolaşan Gürcü araştırmacı Konstantine Martvileli ise, 1917 yılında Tsurtskabi’de 93 hanede 920 Müslüman Gürcünün yaşadığını yazmıştır (6). 

Tsurtskabi, Rus idaresinde aynı zamanda dokuz köyü kapsayan bir nahiyeydi. Nahiyenin toplam nüfusu 2.651 kişiden oluşuyordu. Bu nüfusun yaklaşık % 27’si Tsurtskabi köyünde yaşıyordu. 1935 yılına gelindiğinde Tsurtskabi köyünün nüfusu 1.247 kişiye yükselmişti (8:341). Günümüzde köyde yaklaşık 220 kişi yaşamaktadır.

TARİHÇE
Tsurtskabi’nin eski bir yerleşme olduğu, köydeki tarihsel kalıntılardan ve 1595 tarihli Osmanlı mufassal defterinde büyük bir köy olarak yer almasından da anlaşılmaktadır. Osmanlı döneminden önce piskoposluk merkezi olan Tsurtskabi, erken orta çağda Gürcü Krallığı, geç orta çağda birleşik Gürcü Krallığı’nın sınırları içinde yer alıyordu. Birleşik Gürcü Krallığı’nın parçalanması sürecinde bağımsız devlete dönüşen Gürcü prensliği Samtshe-Saatabago (1268-1625) döneminde burada piskoposluk kilisesi inşa edildi ve Tsurtskabi bu piskoposluğun merkeziydi. 16. yüzyılda Samtshe’de iki piskoposluk bulunuyordu. Bunlardan biri Tsurtskabi Piskoposluğu, diğeri Atskuri Piskoposluğu idi.

Tsurskabi 16. yüzyılın ortasında Osmanlıların eline geçti. 1595 tarihli Osmanlı mufassal defterine göre Çıldır Eyaleti içinde, Poshov livasının Kuzay nahiyesine bağlı bir köydü. Köyün başlıca geçim kaynağı tarımdı. Köyde buğday, arpa, yonca tarımı yapılıyor ve sebze yetiştiriliyordu. Arıcılığın önemli yere sahipti. Bir Hıristiyan köyü olduğu için domuz besleniyordu. Hayvancılık yapılıyor ve yazın yaylaya çıkılıyordu. Köyde iki adet değirmen vardı (1:II.321). 1731 tarihli deftere göre Tsurskabi aynı idari konuma sahipti; yurtluk ve ocaklık usulüyle Ömer adında birine has olarak verilmişti (2:177). 

Uzun süre Osmanlı yönetiminde kalan Tsurskabi, 93 Harbi’nde (1877-1878) Rusların eline geçti. Rus idaresinde Ardahan sancağına (okrug) bağlı Poshov kazasında (uçastok) yer alıyordu. Tsurskabi aynı zamanda bu kazanın nahiyelerinden (маркяз: merkez) biriydi. Tsurskabi köyü dışında Agara, Varhana, Cumatel-Vahla, Kveli, Obola, Saihve, Heoti ve Hunamisi köylerini kapsıyordu (3). 

Tsurtskabi, Birinci Dünya Savaşı’ndan sonra Rus idaresinin son bulmasıyla bir süre bağımsız Gürcistan’ın sınırları içinde kaldı. Kızıl Ordu’nun Gürcistan’ı işgali sürerken Sovyet Rusya ile Ankara Hükümeti arasında 16 Mart 1921’de imzalanan Moskova Antlaşması’yla Türkiye’ye bırakıldı (7:II.41). Kars ilinin Posof ilçesine bağlı bir köy olan ve Türkçe kaynaklarda bu dönemde Suskap olarak yazılan Tsurtskabi’nin adı 1959 yılında Aşıkzülali olarak değiştirildi. Buna rağmen köyün eski adı yeni adıyla birlikte “Aşıkzülali (Suskap)” biçimde uzun süre resmi kayıtlarda yer almıştır (10). Ardahan ilçesi 1992 yılında il olunca, Posof ilçesi ve dolayısıyla Aşıkzülali köyü de Ardahan’a bağlanmıştır.

TARİHSEL YAPILAR
Tsurtskabi köyü iki önemli tarihsel yapıya ev sahipliği yapmıştır. Bunlardan biri, bugün izi kalmamış olan Tsurtskabi Kilisesi’dir. Piskoposluk kilisesi olan bu yapının yerinde köyün camisi bulunmaktadır. Kilisenin yıkılıp yerine caminin inşa edildiği anlaşılmaktadır. Nitekim kilisenin apsisinin bir parçası, kesme taşları ve bezemeli taşları caminin yapımında kullanılmıştır (11:30; 12:232).

Diğer yapı ise, bugünkü köyün ortasındaki tepecikte yer alan Tsurtskabi Kalesi’dir. Bu kaleden geriye duvarlarının bir kısmı kalmıştır. Büyük bölümü yıkıldığı için kalenin planını tespit etmek artık mümkün değildir. Kabaca yontulmuş taşlarla harç kullanılarak inşa edilmiş olan Tsurtskabi Kalesi’nin de insan eliyle yıkıldığı anlaşılmaktadır. Kalenin taşları köydeki evlerin, ahır ve samanlık gibi yapıların inşasında kullanılmıştır (11:30; 12:406).

KAYNAKÇA:
1. ^ Defter-i Mufassal-i Vilayet-i Gürcistan (Osmanlıca ve Gürcüce), (Yayımlayan) Sergi Cikia, Tiflis, 1941-1958, 3 cilt.
2. ^ Defter-i Caba-i Eyalet-i Çıldır 1694-1732 (Osmanlıca ve Gürcüce), (Yayıma hazırlayan) Tsisana Abuladze, Tiflis, 1979.
3. ^ “Poshov kazası (1886 Yılı)” (Rusça). 
4. ^ Son Teşkilat-i Mülkiyede Köylerimizin Adları (Osmanlıca), İstanbul, 1928.
5. ^ Köylerimiz, (Yayımlayan) İçişleri Bakanlığı, Ankara, 1968.
6 ^ Konstantine Martvileli, “Ardahan Bölgesinde”, Sakartvelo gazetesi, 7 Ekim 1917, sayı. 220.
7. ^ Candan Badem, Çarlık Yönetiminde Kars, Ardahan, Artvin, İstanbul, 2018.
8. ^ 1935 Genel Nüfus Sayımı, İstanbul, 1937.
9. ^ Mustafa Kemal Atatürk, Nutuk, İstanbul, 1934, 2 cilt.
10. ^ 1980 Genel Nüfus Sayımı, Ankara, 1981.
11. ^ 2012-2013 Yılları Tao-Klarceti Tarihi Eserleri Araştırma Gezisi Sonuçları (Gürcüce), Tiflis, 2019.
12. ^ Tao-Klarceti – Tarihsel ve Kültürel Anıtlar Kataloğu (Gürcüce), (Editör) Buba Kudava, (Yazarlar) Nestan Bagauri, Zurab Batiaşvili, İrma Beridze, Buba Kudava, Nikoloz Jğenti, Goça Saitidze, Natia Hizanişvili, Tiflis, 2018.