KAVTARETİ (Gürcüce: ქავთარეთი; okunuşu: “kavtareti”), tarihsel Tao-Klarceti bölgesinde, Maçaheli bölgesinin yerleşim yerlerinden biridir. 1920’lerde Artvin ilinin Borçka ilçesine bağlı Maçaheli nahiyesindeki köylerden biriyken, Türkiye-Sovyet sınırının köyün ortasından geçmesinden sonra Hertvisi‘nin bir mahallesi haline gelmiştir.
KÖYÜN ADI
Kavtareti, köyün bilinen en eski adıdır. Bu ad 1922 tarihli nüfus cetvelinde aynı biçimde yazılmıştır (1). daha sonra Kaftaret ya da Keftaret (كفتارەت) biçiminde kaydedilmiştir (2:121). Artvin vilayetindeki diğer köylerin adı 1925 yılında değiştirilirken, Kavtareti’nin adı olduğu gibi kalmıştır. Bundan dolayı 1928 tarihli Osmanlıca köy listesinde de Kaftaret (كفتارەت) olarak geçer (3:79).
Kavtareti adı, Gürcüce aile adı olan Kavtarasşvili’den gelir. Kavtara ise kişi adıdır ve Kavtareti Kavtara’nın soyundan gelen kişilerin köyüdür. Nitekim Tebtis Sulta Matiane (12-16. yüzyıl) adını taşıyan elyazmasında, Maçaheli bölgesinden Tbeti Kilisesi’ne bağış yapanların adları arasında Kavtarasşvili adı geçmektedir (4:62). Nitekim bugün de Maçaheli’de aile adı Kavtaroğlu olan kişiler vardır. “Maçahela Yaşlılar Korosu” üyelerinden ve Survana mahallesinden (bugün Zedvake köyüne bağlı) Mevlüt Ertürk bunlardan biriydi (5).
Bugünkü Gürcistan sınırları içinde Kavtareti adını taşıyan başka yerleşim yerleri de vardır (6:21).
DEMOGRAFİ
Kavtareti’nin görece erken döneme ait nüfus bilgisi, 1876 tarihli Trabzon vilayeti salnamesinde yer alır. Bu salnamede “Korkorit” olarak kaydedilen köyün Kavtareti olduğu anlaşılmaktadır. Salnamede köyün nüfusu 22 hane ve 75 kişi olarak kaydedilmiştir (7:8.351). Osmanlı idaresi o tarihlerde sadece erkek nüfusu tespit ettiği için bu sayıya bir o kadar da kadın nüfusu eklemek gerekir. Bunun sonucunda köyde 150 kişinin yaşadığı ortaya çıkar. Bununla birlikte bu kayıt üzerinden kesin bir sonuca varmak mümkün değildir.
Kavtareti’nin 1921 yılında Türkiye sınırları içinde kalmasından bir yıl sonra yapılan nüfus tespitinde köyde 24 hane ve 136 kişi barındırıyordu (1). Rus idaresi sırasında Maçaheli bölgesinden Osmanlı ülkesine gerçekleşen göç göz önüne alındığında köyde bu tarihte 136 kişinin yaşaması köyün 1876 yılındaki nüfusunun 150 kişiden oluşmasını doğruladığı söylenebilir. Maçaheli’nin Eprati, Mindieti, Akria ve Kvabistavi köyleriyle kıyaslandığında Kavtareti’de hane başına düşen kişi sayısının azlığı dikkat çekicidir. Bu durum, 93 Harbi’nden (1877-1878) sonra Rus idaresinde kalan köyden Osmanlı ülkesine göçten dolayı boşalan evlere kalan nüfusun yerleşmesiyle ilişkili olabilir. Nitekim bu köyden göç edip Karadeniz kıyılarına yerleşen ailelerin varlığı bilinmektedir (8:95-110).
Bu tarihten dört yıl sonra 1926’da yapılan nüfus sayımına göre Kavtareti’de hane sayısı 16’ya düşerken, nüfus 103’e gerilemişti. Bu durum, 16 Mart 1921’de imzalanan Moskova Antlaşması’yla belirlenen Türkiye-Sovyet sınırının Kavtareti köyünün ortasından geçmesiyle ilişkilendirilebilir. Daha sonra Sovyetler Birliği tarafında kalan kısmı boşaltıldığı için Kavtareti’nin nüfusu iyice azalmış ve Kavtareti’nin Türkiye tarafında kalan kısmı da Hertvisi köyünün bir mahallesi haline gelmiştir (9:144; 10).
TARİHÇE
Kavtareti, tarihsel Acara bölgesinin Tao-Klarceti‘de kalan kısmında yer alan yerleşim yerlerinden biridir. Köyün bulunduğu Maçaheli bölgesi, Osmanlı Devleti 1550 yılında ele geçirdiğinde Miçihiani adını taşıyor ve tarihsel Şavşeti bölgesinin bir parçası sayılıyordu. Bu dönemde Kavtareti Gürcü Kilisesi’nin piskoposluklarından biri olan ve Şavşeti bölgesinde bulunan Tbeti Piskoposluğu sınırları içinde kalıyordu. Tbetis Sulta Matiane (12-16. yüzyıl) adlı elyazmasında, Tbeti Kilisesi’ne bağışta bulunan köylüler anılırken köye adını veren Kavtarasşvili adı da geçer. Buradaki kayıtta adı geçen kişi Otar Kavtarasşvili’dir (4). Kavtareti, geç ortaçağda Samtshe-Saatabago’nun (1268-1625) idaresi altındayken,Osmanlı egemenliğine girdi ve Çıldır Eyaleti sınırları içinde kaldı. 19. yüzyılda Trabzon eyaletine (1867’den itibaren vilayet) bağlı Lazistan sancağı için yer alıyordu ve Macaheli nahiyesinin sınırları içinde kalıyordu.
Kavtareti, 19. yüzyılda önce Trabzon eyaletinin, sonra Trabzon vilayetinin Lazistan sancağına bağlı Maçaheli nahiyesinin bir köyüydü. Başlıca geçim kaynağı tarım olan köyün ekonomisinde hayvancılık önemli bir yere sahipti. Bununla birlikte 1876’da köydeki hayvan varlığı olarak 1 at, 2 öküz, 6 inek, 11 keçi ve16 koyun kaydedilmiş olması dikkat çekicidir (7:8.351).
Kavtareti, yaklaşık üç yüzyıl Osmanlı idaresinde kaldıktan sonra, 1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşı’nda Rusların eline geçti. Rus idaresi sırasında Batum sancağının (okrug) Aşağı Acara kazasında (uçastok) yer alıyordu. Birinci Dünya Savaşı’nın sonlarında Rus idaresinin son bulmasının ardından bir süre bağımsız Gürcistan’ın sınırları içinde kaldı. Kızıl Ordu’nun Gürcistan’ı işgal etmesinin hemen sonrasında Sovyet Rusya ile Ankara Hükümeti arasında 16 Mart 1921’de imzalanan Moskova Antlaşması’yla Türkiye’ye bırakıldı (11:II.41).
Kavtareti, bu antlaşmayla belirlenen Türkiye-Sovyet sınır bölgesine dönüştü. Köyün ortasından geçen dere sınır haline gelince, köyün bir kısmı Sovyetler Birliği, bir kısmı da Türkiye tarafından kaldı. Sovyet yönetimi köyün diğer tarafta kalan kısmını boşaltıp evleri ve dere üzerindeki kemerli taş köprüyü yıktı. Köyün Türkiye tarafında kalan ve Kavtaroğullarının yaşadığı kısmı ise, Hertvisi köyünün mahallesi haline geldi (10; 12:334 ). Bununla birlikte Kavtareti, 1922 tarihli nüfus cetveline göre Artvin vilayetinin Borçka kazasına bağlı Maçaheli nahiyesi sınırları içinde ayrı bir köy olarak yer alıyordu (1). 1925 yılında Artvin vilayetindeki neredeyse bütün köylerin adı değiştirilirken, Kavtareti köyünün adı aynı kaldı. 1926 nüfus sayımında adı “Kaftaret” olarak geçen Kavtareti, Artvin vilayeti merkez kazasına bağlı Maçaheli nahiyesinin bir köyüydü (9:144). 1928 tarihli Osmanlıca köy listesinde, Artvin vilayetinin merkez kazasına bağlı Macahel nahiyesi bağlı köy olarak geçer (3:97). Daha sonraki köy adları listesinde ve genel nüfus sayımlarında köyü adı geçmemektedir.
Kavtareti, ortaçağda “Maçahela” olarak bilinen tüfeklerin en iyilerinin imal edildiği köylerden biri (diğerleri Yukarı Çhutuneti ve Hertvisi) olarak da bilinir.
KAYNAKÇA:
1. ^ Nurşen Gök, “Artvin Livası’nın Anavatan’a Katılışı Sırasındaki Durumuna İlişkin Belgeler”, Ankara Üniversitesi Türk İnkılâp Tarihi Enstitüsü Atatürk Yolu Dergisi, Sayı: 41, Mayıs 2008, s. 89-104.
2. ^ Muvahhid Zeki, Artvin Vilayeti Hakkında Malumat-ı Umumiye (Osmanlıca), 1927.
3. ^ Son Teşkilat-i Mülkiyede Köylerimizin Adları (Osmanlıca), İstanbul, 1928.
4. ^ Tbetis Sulta Matiane (Tbeti Manastırı Bağışçı Kayıtları), (Yayıma hazırlayan) Tina Enukidze, Tiflis, 1977.
5. ^ “Macahela Yaşlılar Korosunun En Kıdemlisi Asırlık Çınar Ertürk Sonsuzluğa Uğurlandı“.
6. ^ Roland Topçişvili, Gürcistan’ın Tarihsel Demografi Üzerine, Tiflis, 2002.
7. ^ Trabzon Vilayeti Salnamesi − 1869-1904, (Hazırlayan) Kudret Emiroğlu, Ankara, 1993-2009, 22 cilt.
8. ^ Nani Putkaradze, Türkiye’nin Karadeniz Kıyılarındaki Gürcü Göçmenler (Gürcüce).
9. ^ Muvahhid Zeki, Artvin Vilayeti Hakkında Malumat-ı Umumiye, 2010 (Birinci basımı 1927).
10. ^ “Türkiye-Sovyet Rusya Dostluk ve Kardeşlik Andlaşması.”
11. ^ Mustafa Kemal Atatürk, Nutuk, İstanbul, 1934, 2. cilt, s. 41.
12. ^ Şuşana Putkaradze, Çveneburilerin Gürcücesi, Batum, 1993.
TAO-KLARCETİ 