Kvatetrisi

KVATETRİSİ (Gürcüce: ქვათეთრისი; okunuşu: “kvatetrisi”), tarihsel Şavşeti bölgesindeki yerleşim yerlerinden biridir. Bugün Artvin ilinin Şavşat ilçesinde yer alır. Adı 1925’te Kireçli olarak değiştirilmiştir.

 Kvatetrisi, Şavşat’ın 14 km güneyinde yer alır. Çevresinde Soporo (Düzenli), Çartuleti (Çamlıca), Maçveti (Yamaçlı) gibi köyler bulunmaktadır.

KÖYÜN ADI
Köyün bilinen en eski adı Kvatetrisi’dir.  Türkçeye Kotetris (كوتەتریس), Kötetris, Kötatrilis  gibi farklı yazılış ve okunuşlarla girmiştir (1:159). Rus idaresi ise köyün adını Gürcücesine uygun biçimde Kvatetris (Кватетрис) olarak kaydetmiştir (2). 

 Kvatetrisi, Gürcüce iki kelimden (ქვა / kva: taş; თეთრი / tetri: ak, beyaz) oluşan bir yer adıdır. Aldığı sonekle (-სი / -si) “taşı beyaz” anlamına gelir. Köye Kireçli adı da Gürcüce anlamına yakın olduğu için verilmiş olmalıdır. Gürcistan’da bugün de Kvatetri adını taşıyan yerler vardır.

DEMOGRAFİ
Kvatetrisi köyünde kadın ve erkek nüfusu ilk kez Rus idaresince birlikte tespit edilmiştir. 1886’da yapılan bu tespite göre, köyde 319 kişi yaşıyordu. Nüfusun tamamı “Türk” olarak kaydedilmiştir (2). Gürcüce yer adı taşıyan köyde Gürcü nüfusunun kalmamış olması dikkat çekicidir. Bu durum, Osmanlı döneminde köyün demografik yapısının değiştirilmesiyle açıklanabilir. Nitekim halkın sözlü anlatımına göre Şavşat’taki Gürcü nüfusu büyük oranda göç ettirilmiştir (3:24).   

Köyün yeniden Türkiye sınırları içinde kalmasından bir yıl sonra, 1922’deki nüfus tespitine göre Kvatetrisi’de 102 hanede 596 kişi yaşıyordu. Bu sayımda da köyün nüfusunun tamamı Türk olarak kaydedilmiştir (4). Bu arada nüfusun artmış olması Rus idaresi sırasında Osmanlı ülkesine göç olmadığı anlamına gelebilir. Öte yandan hane başına ortalama yaklaşık 5,8 kişi düşmesi, köydeki aile yapısının kalabalık olmadığını göstermektedir. 1926’da ise köyde 4 hane artmış, Kvatetrisi’nin nüfusu da 659 kişiye ulamıştır (5:188)

TARİHÇE
 Tarihsel Tao-Klarceti bölgesinde yer alan Kvatetrisi’de eski bir kalenin varlığı, buranın Osmanlı döneminden önce önemli bir yerleşme olduğunu göstermektedir. Köy  16. yüzyılın ikinci yarısında Osmanlı Devleti’nin eline geçmiştir. Bu tarihten önce Kvatetrisi, Tao-Klarceti prensliği, birleşik Gürcü Krallığı ve Samtshe Prensliği sınırları içinde yer alıyordu. Üç yüzyılı aşın bir süre Osmanlı yönetimi altında kalan köyü 93 Harbi’nde (1877-1878) Ruslar ele geçirdi. Çarlık idaresinde Kvatetrisi, Batum oblastı içinde, Artvin sancağının (okrug) Şavşet-İmerhevi kazasına (uçastok) bağlı bir köydü. Bu kazaya bağlı Okrobageti nahiyesi içinde yer alıyordu (2). Nüfus açısından bu nahiyenin en küçük köyüydü. Bu nüfus sayımından birkaç yıl sonra Gürcü tarihçi Zakaria Çiçinadze Kvatetrisi’yi Şavşat’ta adı Gürüce olan köyler arasında saymıştır (6:284). 

Kvatetrisi, Birinci Dünya Savaşı sonlarında Rus ordusunun bölgeden çekilmesinin ardından bir süre bağımsız Gürcistan’ın sınırları içinde kaldı. Kızıl Ordu’nun Gürcistan’ı işgal etmesinin  ardından, 1921’de Anakara Hükümeti ile Sovyet Rusya arasında imzalanan Moskova Antlaşması’yla Türkiye’ye bırakıldı (7:II,41).

Kvatetrisi, 1922 yılında “Kötatrilis” ve 1926 ile 1928 tarihlerinde Kireçli adıyla Şavşat kazasının merkez nahiyesine bağlıydı (4;5:188;8:80). 

Kvatetrisi köyünde varlığı bilinen en önemli tarihi kalıntı, Kvatetrisi Kalesi’dir. Kale köyün batı tarafında, bir derenin sağ kıyısındaki yamaçta yer alır. Kireç harcıyla inşa edilmiş küçük (46×31 m) bir yapıdır. Bir kulesi bulunan kale bugün yıkık durumdadır (9:313).

KVATETRİSİ KALESİ
Kale, Kvatetrisi köyünde,  Satleli Çayı’na sağ taraftan karışan küçük bir akarsu olan Pikalta Deresi vadisinde yer alır.
Köyün başında bulunan düzlük alanın son kısmında arazi birkaç kez değişikliğe uğruyor. Buranın aşağısında, güney tarafta, çok yüksek olmayan ama oldukça belirgin yamaca sahip Pikalta Tepesi başlıyor.  Bu tepe iki akarsuyun da ayrışmasını sağlıyor. Koşleti denilen dere, tepenin başlangıcının hemen sağ tarafından kaynaklanıyor. Sol tarafında ise Pikalta Deresi doğuyor. Bu iki dere, yaklaşık 8-10 km sonra tepenin eteğinde Kvatetrisi (bugünkü adı Kireçli) köyünün sonunda birleşiyor. Yerli halk akarsuya bu noktadan sonra Pikalta Suyu diyor. Bu dere Şavşat Çayının sağ kolunu oluşturuyor. Kvatetrisi köyü, bu iki küçük derenin birleşmesinden önce, Pikalta Deresinin hem sağ hem de sol yakasında küçük küçük düzlüklerde ve yamaçlarda yayılmış bulunuyor.   
Köyün bittiği yerde iki dere birbirine yakınlaşıyor ve tepenin son noktasında oldukça dar bir sırt, iki dere de hayli derin iki ayrı vadi oluşturuyor. Sırtın uzantısı ise, vadiye uzanan kayalık bir çıkıntıya dönüşüyor ve bölgenin en stratejik noktasını oluşturuyor. Burada yaşayan insanlar tam da bu stratejik noktada bir kale inşa etmişler. Bu noktadan etraf uzak bir noktaya kadar oldukça iyi görünüyor. Bu kale doğrudan Ustamisi (Tsepta) Kalesi’ne bakıyor ve Şavşeti-Klarceti savunma sisteminin bir parçası haline geliyor. Kale, Arsiani (Kalnu Tepe) Dağları’ndaki geçitlerden geçip gelen ve Arsiani Dağları’nın güney eteklerine inen, Pikalta Vadisinden geçerek Kvatetrisi köyünde Şavşat-Ardanuç yoluyla birleşen Ardahan-Göle yolunu kontrol ediyordu. Bu yol sonunda Barevani Geçidinden geçerek Ardanuç’a ulaşıyordu. 
Kale, bulunduğu yer itibariyle de oldukça dikkat çekiyor. Dağlık ve düzlük bölgelerin birleştiği en uygun noktada, dağın uç bölgesinde bulunuyordu. Kale bütün vadiye, bulunduğu yerin çevresine, özellikle de köyün yukarısında, Arsiani Dağı’nın eteklerindeki geniş tarım alanına hakim bir noktada bulunuyor.  Kalenin işlerinden biri, dağdaki yaylalara giden yolu kontrol etmek de olmalıdır. Bilindiği gibi Şavşat’ın her beyi (mtavari) belli başı kalelerin ve önemli arazilerin sahibiydi. Kvatetrisi Kalesi’nin bu beylerden birinin ikametgâhı olması ihtimali de vardır.
Kaynak: Şavşeti (Gürcüce), Mamia Pağava, Tina Şioşvili, Şota Mamuladze, Meri Tsintsadze, Malhaz Çoharadze, Zaza Şaşikadze, Nugzar Tsetshladze, Tamaz Putkaradze, Maia Baramidze, Cemal Karalidze, Vardo Çoharadze, Tiflis, 2011. s. 56-57.

KAYNAKÇA:
1. ^ Muvahhid Zeki, Artvin Vilayeti Hakkında Malumat-ı Umumiye (Osmanlıca), 1927 (Latin harfli baskı, 2010).
2. ^ “Şavşet-İmerhevi kazası (1886 Yılı)” (Rusça).
3. ^ Zakaria Çiçinadze, Müslüman Gürcülerin Osmanlı Ülkesine Büyük Göçü, Tiflis, 1912.
4. ^ Nurşen Gök, “Artvin Livası’nın Anavatan’a Katılışı Sırasındaki Durumuna İlişkin Belgeler”, Ankara Üniversitesi Türk İnkılâp Tarihi Enstitüsü Atatürk Yolu Dergisi, Sayı: 41, Mayıs 2008, s. 89-104.
5. ^ Muvahhid Zeki, Artvin Vilayeti Hakkında Malumat-ı Umumiye, İstanbul, 2010 (Birinci basım 1927).
6. ^ Zakaria Çiçinadze, Müslüman Gürcüler ve Gürcistan’daki Köyleri (Gürcüce), Tiflis, 1913.
7. ^ Mustafa Kemal Atatürk, Nutuk, İstanbul, 1934, 2 cilt.
8. ^ Son Teşkilat-i Mülkiyede Köylerimizin Adları (Osmanlıca), İstanbul, 1928.
9. ^ Tao-Klarceti – Tarihsel ve Kültürel Anıtlar Kataloğu (Gürcüce), (Editör) Buba Kudava, (Yazarlar) Nestan Bagauri, Zurab Batiaşvili, İrma Beridze, Buba Kudava, Nikoloz Jğenti, Goça Saitidze, Natia Hizanişvili, Tiflis, 2018.