ÇHALA (Gürcüce ve Lazca: ჩხალა; okunuşu: “çh’ala”), Tao-Klarceti bölgesinin Klarceti-Lazeti sınırındaki yerleşim yerlerinden biridir. Bugün Artvin ilinin Borçka ilçesinde yer alır. Çhala, yaygın olarak bugünkü Düzköy’ün eski adı kabul edilmektedir. Bununla birlikte Çhala asıl olarak bir derenin ve Düzköy’ün de içinde yer aldığı vadinin adıdır.
Çhala vadisinde yer alan köylerden biri olan Çhala köyü, Borçka kasabasının kuzeybatısında, Hopa–Borçka karayolu kıyısında yer alır ve Borçka kasabasına 8 km uzaklıktadır. Çevresinde Makreti (Kale), Mamanati (Demirciler), Sahandro (Fındıklı) ve Tskarka (Çifteköprü) köyleri bulunmaktadır.
KÖYÜN ADI
Çhala, bu yerleşim yerinin eski adı kabul edilmekle birlikte, köyün adı 19. yüzyılın son çeyreğinden itibaren kaynaklarda Düzköy (دوذكوی) olarak geçer (1:VIII.366). Heba‘nın Karşıköy’ün eski adına dönüşmesi gibi, bir derenin ve vadinin adı olan Çhala da Düzköy’ün eski adı haline gelmiş olabilir. Bununla birlikte bazı kaynaklar Çhala ya da Çhalazeni’yi Düzköy’ün eski adı olarak vermektedir (2:93-94; 3:489).
Lazca ve Gürcüce bir yer adı olan Çhala (Çxala, ჩხალა), Türkçeye Çıkala (چیقالا) olarak girmiştir (4:149). 93 Harbi’nde (1877-1878) bölgeyi ele geçiren Ruslar ise, köyün adını Çhala değil Düz-köy (Дуз-Кёй) olarak kaydetmiştir (5). Bu tarihten sonra bölgeyi gezen Gürcü tarihçi Zakaria Çiçinadze de köyün adını Düzköy (დუსკოი: Duskoy) biçiminde not etmiştir (6:253). Bu kayıtlar 19. yüzyılın son çeyreğinde de köyün adının Çhala değil, Düzköy olduğunu göstermektedir.
Öte yandan, Osmanlı öncesi bir Laz yerleşmesi olan köyün Lazca ya da Gürcüce daha eski bir ada sahip olması gerektiği açıktır. Bunudan dolayı buradaki dere ile vadi için kullanılan Çhala adı aynı zamanda bu yerleşim yerinin eski adı ya da eski adının bir parçası olabilir. Çhala’nın anlamı konusunda net bir bilgi mevcut değildir. Bununla birlikte Tao-Klarceti bölgesinde benzer adlara rastlanmaktadır. Örneğin Çhala vadisinin yakınındaki Murgul vadisinde bir yerleşme Çhaleti (ჩხალეთი) adını taşıyordu (2:94; 6:207). Bugünkü Başköy‘ün bir mahallesi olan Çhaleti ile Çhala’nın aynı kökten geldiği anlaşılmaktadır. Çhala (ჩხალა), akarsu kıyısındaki düzlük anlamına gelen Gürcüce “çala” (ჭალა) kelimesinden değişime uğramış da olabilir. Düzköy adı da adeta bu anlamı doğrulamaktadır.
Bütün bu ihtimallerin sonucunda, Çhala’nın akarsuyun, Çhalazeni’nin de Düzköy’ün eski adı olduğu söylenebilir.
DEMOGRAFİ
Çhalazeni’nin görece erken dönem nüfusu, 1835 tarihli Osmanlı nüfus tespiti üzerinden verilebilir. Bu tarihte köyde 40 hane ve 137 erkek tespit edilmiştir. Osmanlı Devleti geleneksel olarak sadece erkek nüfusu tespit ediyordu. Bundan dolayı köyün toplan nüfusunu bulmak için erkek sayısı kadar kadın eklemek gerekir. Bunun sonucunda köyde 274 kişinin yaşadığı ortaya çıkar. Hane başına ortalama 6,8 kişi düşmesi, Çhalazeni’de ailelerin görece kalabalık olduğunu göstermektedir (6:39).
1876 yılı Trabzon vilayeti salnamesine göre, Lazistan sancağının Hopa kazasına bağlı olan Düzköy’de 132 hane ve 425 kişi kaydedilmiştir. Salnamede belirtilmemiş olmasına karşın, Osmanlı idaresi bu tarihte de sadece erkek nüfusu tespit ediyordu. Buradan hareketle Çhalazeni’nin nüfusunun 850 kişiden oluştuğu söylenebilir. Yaklaşık kırk yılda köyün nüfusunun bu kadar çok artması, 1835 yılında ayrı köy olan yerleşmelerin Düzköy’ün sınırları içinde sayılmasıyla açıklanabilir (1:VIII.367).
Çhala’nın (Düzköy) kadın ve erkek nüfusu birlikte ilk kez Rus idaresi tarafından tespit edilmiştir. 1886 yılında yapılan bu tespite göre köyün nüfusu 260 kişiden oluşuyordu. Nüfusun tamamı Laz olarak kaydedilmiştir. Düzköy o tarihte aynı zamanda bu kazaya bağlı bir nahiyenin de adıydı. Sekiz köyü kapsayan Düzköy nahiyesinin (сельское общество: kırsal topluluk) toplam nüfusu 856 kişiden oluşuyordu ve nüfusun tamamı Laz olarak kaydedilmişti. Düzköy, nüfus açısından bu nahiyenin en büyük köyüydü ve toplam nüfusu % 30’u burada yaşıyordu (5). Rus idaresi sırasında, 1890’ların başında bölgeyi gezen Gürcü tarihçi Zakaria Çiçinadze, Düzköy’ün (sehven Lusköy yazmıştır) nüfusunu 60 hane olarak verdikten sonra, Osmanlı-Rus savaşının (1877-1878) ardından göç edenlerin olduğunu yazmış, ama göç eden hane sayısını vermemiştir (6:253).
Türkiye sınırları içinde kaldıktan bir yıl sonra, 1922’de yapılan nüfus tespitine göre Düzköy’ün nüfusu 25 hanede yaşayan 99 kişiden oluşuyordu. Bu tarihte de nüfusun tamamı Laz olarak kaydedilmiştir (8). Sonraki dört yıl içinde köyün nüfusu hızla artmış, hane sayısı 44’e, nüfusu da 212 kişiye çıkmıştır. Bu nüfusun 9’u yabancı olarak kaydedilmiştir (9:143). 1926 yılında hane başına ortalama 4,8 kişinin düşmesi, ailelerin kalabalık olmadığını göstermektedir. Muvahhid Zeki’nin 1927’de verdiği bilgiye göre, Çhala vadisindeki diğer köylerinki gibi Çhala köyünüm nüfusu Lazlardan oluşuyor ve köyde Lazca konuşuluyordu. Köyde yaşayan Lazlar eğitimsiz ve son derece mutaassıp olmakla birlikte, eğitime ve okula büyük ilgi gösteriyordu (9:177). Günümüzde Düzköy’de yaklaşık 700 kişiden yaşamaktadır (10).
TARİHÇE
Tarihsel Tao-Klarceti’nin Lazeti-Klarceti sınırında yer alan Çhala, antik çağda Kolheti Krallığı sınırları içinde yer alıyordu. Erken ve geç ortaçağda Gürcü krallıkları ve prenslikleri yönetiminde kalan köy, 16. yüzyılın ilk yarısında Osmanlıların eline geçti. Trabzon eyaleti (sonra vilayet) içinde yer alan köy, 19. yüzyılın ikinci yarısında Lazistan sancağının Hopa kazasına bağlıydı. Köyün geçim kaynağı tarıma dayanıyordu. Hayvancılık önemli bir yere sahipti. 1876 Trabzon vilayeti salnamesine göre köydeki hayvan varlığı 55 koyun-keçi, 30 at, 500 inek ve 50 öküzden oluşuyordu (1:VIII.366).
Çhala, uzun süre Osmanlı yönetiminde kaldıktan sonra, 1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşı’nda Çarlık Rusyası’nın yönetimine girdi. Rus idaresinde Batum oblastı içinde yer alan Batum sancağının (okrug) Gonio kazasına (uçastok) bağlıydı. Çhala (Çhala vadisi) aynı zamanda Gonio kazasına bağlı sekiz köyü kapsayan bir nahiye (сельское общество: kırsal topluluk) idi. Çhala köyüyle birlikte Başköy, Kostaneti, Makreti, (Yukar ve Aşağı) Mamaneti, Pançureti ve Maçati bu nahiyenin sınırları içinde kalıyordu (5).
Osmanlı yönetiminin son döneminde, 1874 yılında bölgeyi gezen Gürcü asker ve coğrafyacı Giorgi Kazbegi, Çoruh Nehri’ne karışan Çhala Deresi’nin (Çayırsu) Livana ile Lazistan arasında sınır oluşturduğunu yazar. Kazbegi’nin verdiği bilgiye göre, Çhala ve diğer köyler dağ yamaçları dibinde, dere kenarına kurulmuştu. Köylerin etrafındaki dağın etekleri komar çalılıklarıyla doluydu. Ağaç türlerinden ise, kestanenin yanında kızılağaç ve meşe gibi ağaçlar bulunuyordu (11:131-132).
Çhala, Birinci Dünya Savaşı sonlarında Rus ordusunun bölgeden çekilmesinden sonra bir süre bağımsız Gürcistan’ın sınırları içinde kaldı. Kızıl Ordu’nun Gürcistan’ı işgali sürerken, 16 Mart 1921’de Ankara Hükümeti ile Sovyet Rusya arasında imzalanan Moskova Antlaşması’yla Türkiye’ye bırakıldı (12:II.41). Çhala, Türkiye sınırları içinde kaldıktan hemen sonra, 1922 tarihli nüfus cetveline göre Artvin vilayetinin Borçka kazasının merkez nahiyesine bağlıydı (8). 1926 nüfus sayımında, Borçka’nın Artvin vilayetinin merkez kazasına bağlı bir nahiye olduğu dönemde ise, Borçka nahiyesi sınırları içinde yer alıyordu (9:143).
Muvahhid Zeki’nin verdiği bilgiye göre Çhala vadisinde (İç Kale) bulunan diğer köyler gibi Balıklı Dağı’nın eteğinde yer alan Çhalazeni köyündeki evlerin çoğu iki katlı ve ahşaptı. İyi ve saf suları sahip olan köyde Kazbegi de kestane ağaçlarının ev yapımında kullanıldığını, yolcuların su içmesi için yol kıyılarındaki her pınara oluk yapılmış ve ahşap maşrapa konulmuş olduğunu yazmıştır. Köyün ekonomisi tarıma dayanıyordu ve mısır, tütün, buğday, arpa, keten yetiştiriliyordu. Elma, armut, erik ve ceviz gibi meylerin yetiştiği köy “demir elma” adlı elmasıyla ünlüydü (9:176-177).
TARİHSEL YAPILAR
Düzköy’de varlığı bilinen en eski tarihsel yapılar kemerli taş köprüler ve Düzköy Camisi’dir. Bugün Düzköy sınırları içinde kalan, eskiden ayrı köy olan Maçati’deki Maçati Köprüsü, Karadeniz tarafından gelip Çoruh Nehri kıyısına ulaşan, Artvin ve Ardanuç’a devam eden tarihsel yolun üzerinde inşa edilmiştir. Köprünün toplam uzunluğu 33 metredir. Korkuluklarla beraber 2,9 metre genişliğe sahiptir (13:157).
Diğer tarihsel yapı Düzköy Camisi 1850 yılında köylülerce inşa edilmiştir. Onarımlar geçiren iki katlı caminin bodrum katı geçmişte medrese olarak kullanılıyordu. Kare plana (11.39 x 10.97 m) yakın bir plan üzerinde yükselen cami, dıştan sade olmasına karşın, iç mekânı, mihrap, minber, mahfil eteği, korkuluklar, köşk ile tavanı, oyma ve kabartma şeklinde bitki ve geometrik motiflerle süslenmiştir (14).
KAYNAKÇA:
1. ^ Trabzon Vilayeti Salnamesi: 1869−1904, (Hazırlayan) Kudret Emiroğlu, Ankara, 1993-2009, 22 cilt.
2. ^ Taner Artvinli, Artvin Yer Adları Sözlüğü, İstanbul, 2013.
3. ^ Tao-Klarceti – Tarihsel ve Kültürel Anıtlar Kataloğu (Gürcüce), (Editör) Buba Kudava, (Yazarlar) Nestan Bagauri, Zurab Batiaşvili, İrma Beridze, Buba Kudava, Nikoloz Jğenti, Goça Saitidze, Natia Hizanişvili, Tiflis, 2018.
4. ^ Muvahhid Zeki, Artvin Vilayeti Hakkında Malumat-ı Umumiye (Osmanlıca), 1927.
5. ^ “Gonio kazası (1886 Yılı)” (Rusça).
6. ^ Zakaria Çiçinadze, Müslüman Gürcüler ve Gürcistan’daki Köyleri (Gürcüce), Tiflis, 1913.
7. ^ Klarceti (Gürcüce), Mamia Pağava, Meri Tsintsadze, Maia Baramidze, Malhaz Çoharadze, Tina Şioşvili, Şota Mamuladze, Ramaz Halvaşi, Nugzar Mgeladze, Zaza Şaşikadze, Cemal Karalidze, Batum, 2016.
8. ^ Nurşen, Gök, Artvin Livası’nın Anavatan’a Katılışı Sırasındaki Durumuna İlişkin Belgeler”, Ankara Üniversitesi Türk İnkılâp Tarihi Enstitüsü Atatürk Yolu Dergisi, Sayı: 41, Mayıs 2008, s. 89-104.
9. ^ Muvahhid Zeki, Artvin Vilayeti Hakkında Malumat-ı Umumiye, İstanbul, 2010 (Birinci basım 1927).
10. ^ “2018 Yılı Borçka İlçe Nüfusu” – T.C. Borçka Kaymakamlığı.
11. ^ Giorgi Kazbegi, Bir Rus Generalinin Günlükleri – Türkiye Gürcistanı’nda Üç Ay, 2019.
12. ^ Mustafa Kemal Atatürk, Nutuk, İstanbul, 1934, 2. cilt.
13. ^ 2015 Yılı Tao-Klarceti Tarihi Eserleri Araştırma Gezisi Sonuçları (Gürcüce), Tiflis, 2016.
14. ^ “Düzköy Tarihi Camii” – Borçka Belediyesi.
TAO-KLARCETİ 