Kvabistavi

KVABİSTAVİ (Gürcüce: ქვაბისთავი; okunuşu: “kvabistavi”), tarihsel Tao-Klarceti bölgesinin Acara kısmında, Maçaheli vadisindeki yerleşim yerlerinden biridir. Bugün Artvin ilinin Borçka ilçesinde, Borçka kasabasının kuzeydoğusunda yer alır ve adı 1925’te Kayalar olarak değiştirilmiştir.

Gürcistan sınırının yakında bir Gürcü köyü olan Kvabistavi, tarihsel Maçaheli bölgesinin Türkiye tarafında kalan köylerinden biridir. Köyün merkezi Artvin kentine 91 km, Borçka kasabasına 59 km uzaklıktadır.

Kvabistavi endemik flora ve faunaya sahip doğasıyla da bilinmektedir.

KÖYÜN ADI
Kvabistavi, köyün en eski adı olarak bilinir. Türkçeye Kvabistav (قوابستاو) ya da Kvabistavi (كوابستاوی) olarak girmiştir (1:8.350; 2:121). 93 Harbi’nde (1877-1878) Maçaheli bölgesini ele geçiren Ruslar da köyün adını Kvabis-tavi (Квабис-Тави) olarak kaydetmiştir (3). Bu tarihten sonra Maçaheli bölgesini gezen Gürcü tarihçi Zakaria Çiçinadze ise, köyü “Kvabis tavi” (ქვაბის თავი) olarak not etmiştir (4:195).

Kvabistavi, Gürcücede “kvabi” (ქვაბი: “kazan, çukur, oyuk, mağara”) ile “tavi” (თავი: “baş”) kelimelerinden oluşur ve “kazan başı”, “mağara başı” anlamına gelir.

DEMOGRAFİ
Kvabistavi’nin görece erken dönem nüfusu 1876 tarihli Trabzon vilayeti salnamesine bağlı olarak verilebilir. Bu salnamede köyün nüfusu 26 hane ve 100 kişi olarak kaydedilmiştir (1:8.351). Osmanlı idaresi o tarihlerde sadece erkek nüfusu tespit ettiği için bu sayıya bir o kadar da kadın nüfusu eklemek gerekir. Bunun sonucunda köyde 200 kişinin yaşadığı ortaya çıkar. Bununla birlikte bu kayıt üzerinden kesin bir sonuca varmak mümkün değildir.

Kvabistavi köyünün bulunduğu Maçaheli bölgesinde kadın ve erkeğin birlikte tespit edildiği ilk nüfus sayımı Ruslar tarafından 1886 yılında yapıldı. Bu tarihte köyde 67 kişi yaşıyordu ve nüfusun tamamı Gürcü olarak kaydedilmişti (3). 1876 tarihli nüfusla kıyaslandığında, Rus idaresi sırasında köyden Osmanlı ülkesine 33 kişinin ya da 133 kişinin göç ettiği sonucu çıkar.

Rus idaresinde Kvabistavi, Aşağı Acara kazasına (uçastok) bağlı Zeda-Hertvisi nahiyesinin köylerinden biriydi. Tamamı Gürcülerden oluşan bu nahiyenin bugün Türkiye tarafında kalan köylerinin toplam nüfusu 712 kişiden oluşuyordu ve bu nüfusun yaklaşık % 9,4’ü Kvabistavi’de yaşıyordu (3). Kvabistavi’nin bu nahiyenin en az nüfuslu köylerinin başında gelmesi, Rus idaresinden Osmanlı ülkesine yapılan göçle ilişkili olabilir. Nitekim 1892 yılında Maçaheli bölgesini dolaşan Gürcü tarihçi Zakaria Çiçinadze, Kvabistavi köyünden 20 hanenin göç etmiş olduğunu belirtmiştir (5:137). Bir hanenin 5-8 kişiden oluştuğu varsayılırsa, köyden 100-160 kişinin göç ettiği ortaya çıkar. Zakaria Çiçinadze’nin aktardığı bu bilgi, köyün 1876’daki nüfusunun 200 kişi olması görüşünü desteklemektedir. Bu da 93 Harbi sonrasında geride kalan nüfustan daha fazlasının göç ettiğini göstermektedir.

Kvabistavi’nin Türkiye’ye bırakılmasından bir yıl sonra, 1922 yılında köyün nüfusu 23 hane ve 148 kişi olarak kaydedilmiştir. Bu tespitte de köyün nüfusunun tamamı Gürcülerden oluşuyordu (6). Hane başına ortalama 6,4 kişi düşmesi, Maçaheli’nin diğer köyleri olan Akria, Eprati, Mindieti’dekinin aksine Kvabistavi’deki ailelerin kalabalık olmadığını göstermektedir. Bunun nedeni, komşu köy Hertvisi gibi Kvabistavi’den daha çok insanın göç etmesi, boşalan evlerin köyde kalanlar tarafından kullanılması olabilir.

Kvabistavi’nin adının Kayalar olarak değiştirilmesinden sonra, 1926 yılında yapılan nüfus tespitinde ise, köyde hane sayısı aynı kalmış, nüfus ise 177 kişiye ulaşmıştı. Bu nüfusun 91’i kadın ve 86’si erkekti (7:145). Bu tarihte hane başına düşen ortalama nüfus yaklaşık 7,7 kişiye çıkmış, aileler daha kalabalık hale gelmişti. Günümüzde köyde yaklaşık 130 kişi yaşamaktadır.

TARİHÇE
Tarihsel Maçaheli köylerinden biri olan Kvabistavi, bulunduğu bölge itibarıyla antik çağda Kolheti Krallığı sınırları içinde kalıyordu. Erken ortaçağda, Gürcü Krallığı döneminde, Gürcü Kilisesi’nin piskoposluklarından biri olan Tbeti Piskoposluğu sınırları içinde yer alıyordu. Tbetis Sulta Matiane (Tbeti Ruhani Vakayinamesi) adlı elyazmasında Kvabistavi dahil Maçaheli köylerinin adı geçer (8:73-87).  Köy, birleşik Gürcü Krallığı’nın parçalanması sırasında bağımsız devlete dönüşen Samtshe-Saatabago’nun (1268-1625) yönetimindeyken, 16. yüzyılın ortasında Osmanlı Devleti’nin eline geçti.

Kvabistavi, 19. yüzyılda önce Trabzon eyaletinin, sonra Trabzon vilayetinin Lazistan sancağına bağlı Maçaheli nahiyesinin bir köyüydü. Başlıca geçim kaynağı tarım olan köyün ekonomisinde hayvancılık önemli bir yere sahipti. Bununla birlikte 1876’da köydeki hayvan varlığı olarak 2 eşek, 1 at, 6 öküz, 8 inek, 87 keçi ve 23 koyun kaydedilmiştir (1:8.351).

Yaklaşık üç yüzyıl Osmanlı idaresinde kalan Kvabistavi’yi 1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşı’nda Ruslar ele geçirdi. Bu savaştan yaklaşık sekiz yıl sonra, 1886 yılında yapılan nüfus sayımına göre Kvabistavi, Batum sancağının (okrug) Aşağı Acara kazasına (uçastok) bağlı bir köydü. Aşağı Acara kazasına bağlı Zeda-Hertvisi nahiyesinde yer alıyordu. Bu nahiyenin bugün Türkiye’de bulunan kısmında Kvabistavi dışında Akria (Акриа), Efrat / Eprat (Ефрат / Эпрат), Zed-Vake (Зед-Ваке), Mindieti (Миндиэти) ve Zeda-Hertvisi (Зеда-Хертвиси) köyleri yer alıyordu (3). Daha sonraki bir tarihte, 1892 yılında Maçaheli köylerini dolaşmış olan Gürcü tarihçi Zakaria Çiçinadze, Osmanlı hizmetindeki hocaların halkı Maçaheli bölgesinden göç etmeye teşvik ettiğini yazar. Çiçinadze’nin aktardığına göre bu hocalardan biri Kvabistavi’den 15-20 hanenin Osmanlı ülkesine göç etmesini sağlamıştı (5:84).

Kvabistavi, Birinci Dünya Savaşı’nın sonlarına doğru Rusların bölgeden çekilmesinin ardından, 1918-1921 arasında bağımsız olan Gürcistan sınırları içinde kaldı. 1921’de, Kızıl Ordu’nun Gürcistan’ı işgali sırasında Ankara Hükümeti ile Sovyet Rusya arasında 16 Mart 1921’de imzalanan Moskova Antlaşması’yla Türkiye’ye bırakıldı (8:II.41).

Kvabistavi, 1922 tarihli nüfus cetveline göre Artvin vilayetinin Borçka kazasına bağlı Maçaheli nahiyesi sınırları içinde yer alıyordu (6). Köyün adı 1925’te Kayalar olarak değiştirildi. Bununla birlikte Kvabistavi / Kvabistav adı halk arasında bugün de kullanılmaktadır. 1926 nüfus sayımında Kvabistavi Artvin vilayeti merkez kazasına bağlı Maçaheli nahiyesinin bir köyüydü (7:145). 1928 tarihli Osmanlıca köy listesinde de Artvin vilayetinin merkez kazasına bağlı Maçaheli nahiyesi bağlı köy olarak geçer (10:79). Macaheli nahiyesi (daha sonra Camili nahiyesi), 1928 tarihinde yeniden ilçe olan Borçka’ya bağlandı ve Kayalar da bu tarihten itibaren Borçka ilçesi sınırları içinde yer almaktadır.

Eskiden köyün yakınındaki dağ da Kvabistavi adını taşıyordu. Ancak dağın adı değiştirilirken Kayalar adı değil, komşu Uğur (eski adı Akria) köyünün adı verilmiştir (11:175).

KAYNAKÇA:
1. ^  Trabzon Vilayeti Salnamesi − 1869-1904, (Hazırlayan) Kudret Emiroğlu, Ankara, 1993-2009, 22 cilt.
2. ^ Muvahhid Zeki, Artvin Vilayeti Hakkında Malumat-ı Umumiye (Osmanlıca), 1927.
3. ^ “Aşağı Acara kazası (1886 Yılı)” (Rusça).
4. ^ Zakaria Çiçinadze, Müslüman Gürcüler ve Gürcistan’daki Köyleri (Gürcüce), Tiflis, 1913.
5. ^ Zakaria Çiçinadze, Müslüman Gürcülerin Osmanlı Ülkesine Büyük Göçü (Gürcüce), Tiflis, 1912.
6. ^ Nurşen Gök, “Artvin Livası’nın Anavatan’a Katılışı Sırasındaki Durumuna İlişkin Belgeler”, Ankara Üniversitesi Türk İnkılâp Tarihi Enstitüsü Atatürk Yolu Dergisi, Sayı: 41, Mayıs 2008, s. 89-104.
7. ^ Muvahhid Zeki, Artvin Vilayeti Hakkında Malumat-ı Umumiye, 2010 (Birinci basımı 1927).
8. ^ ”Yukarı Macaheli Etnografyası” (Gürcüce), (Araştırmacılar) Rozeta Guceciani, Roland Topçişvili, Tariel Putkaradze, Nodar Şoşitaşvili, Giorgi Çeişvili; Kartveluri Memkvidreoba, XII, 2008.
9. ^ Mustafa Kemal Atatürk, Nutuk, İstanbul, 1934, 2. cilt.
10. ^ Son Teşkilat-i Mülkiyede Köylerimizin Adları (Osmanlıca), İstanbul, 1928.
11. ^ Taner Artvinli, Artvin Yer Adları Sözlüğü, İstanbul, 2013.