Kvamçereti

KVAMÇERETİ (Gürcüce: ქვამჭერეთი; okunuşu: “kvamç’ereti”), tarihsel Klarceti bölgesinin yerleşim yerlerinden biridir. Bugün Artvin ilinin Murgul ilçesinde yer alır. Adı 1925’te Geniştaş olarak değiştirilmiştir.

Kvamçereti, Murgul vadisinin köylerinden biridir. Murgul kasabasının yaklaşık 4 km kuzeydoğusunda yer alır. Bugünkü Küre köyünü oluşturan  yerleşmelerden biridir. 

KÖYÜN ADI
 Köyün bilinen en eski adı Kvamçereti’dir. Gürcüce Kvamçireti (ქვამჭირეთი) olarak da yazılan bu ad Türkçeye Kvamçeret (كوامچەرەت), Guvamiçeret, Kvamçiret gibi farklı biçimlerde girmiştir (1:120; 2; 3:176). 93 Harbi’nde (1877-1878) Murgul vadisini ele geçiren Ruslar ise, ilk nüfus sayımında köyün adını Kvamçiret (Квамчирет) olarak kaydetmiştir (4). 

Kvamçereti adının anlamı konusunda belli başlı kaynaklarda bilgi yoktur. Bu yer adı Gürcüce  “kvamçeri” (ქვა: taş); მჭერი: tutan) bileşik kelimesine gelen “−eti” (−ეთი) sonekiyle bitmektedir. Bu haliyle Kvamçereti “taş tutan yer, taşlı yer” anlamına gelir. Büyük bir olasılıkla Kvamçereti’nin anlamı bilindiği için adı Geniştaş olarak değiştirilmiştir (5:144). 

DEMOGRAFİ
 Ruslar Murgul vadisini ele geçirdikten altı yıl sonra nüfus sayımı yapmış ve bu bölgede ilk kez kadın-erkek nüfusunu birlikte tespit etmiştir. 1886 tarihli bu tespite göre Kvamçereti köyünde 9 hanede 60 kişi yaşıyordu. Bu nüfusun tamamı Gürcü olarak kaydedilmiştir. Hane başına ortalama 5,4 kişi düşmesi, köydeki ailelerin kalabalık olmadığını göstermektedir. 1907 yılına gelindiğinde, aradan uzun zaman geçmesine karşın, köyün nüfusu artmamış, aksine azalarak 57 kişiye düşmüştür. Bu durum köyden göçün gerçekleşmiş olabileceğini göstermektedir (4; 6:25,39).

Köyün Türkiye sınırları içinde kalmasından bir yıl sonra, 1922 yılında yapılan tespite göre Kvamçereti’nin nüfusu 5 hanede yaşayan 25 kişiden oluşuyordu (2). 1926’da ise hane sayısı aynı kalmış, nüfus 31 kişiye ulaşmıştı (5:144). Nüfustaki bu azalış, Rus idaresinde ve Birinci Dünya Savaşı’nda köyden göçün devam ettiğini göstermektedir.

TARİHÇE
 Murgul vadisindeki yerleşmelerin genelde çok eski tarihi izleri bulunmaktadır. Kvamçereti köyündeki kale de bu köyün eski tarihine işaret etmektedir. Ancak kalenin ne zaman inşa edildiği bilinmemektedir. Bununla birlikte köyün Gürcüce ada sahip olması Kvamçereti’nin Osmanlı döneminden önce de bir yerleşme olduğunu göstermektedir. Osmanlıların Gürcü yönetiminden 16. yüzyılda ele geçirdi köy, yaklaşık 300 yıl sonra Rusların egemenliğine girmiştir. Kvamçereti Rus idaresinde Artvin sancağının (okrug) Artvin kazasına (uçastok) bağlıydı. Bu kazanın sınırları içindeki Çhaleti nahiyesinin bir köyüydü (4). 

Kvamçereti, Birinci Dünya Savaşı’ndan sonra bir süre bağımsız Gürcistan’ın sınırları içinde kaldı. Kızıl Ordu’nun Gürcistan’ı işgal etmesinin hemen ardından Sovyet Rusya ile Ankara Hükümeti arasında 16 Mart 1921’de imzalanan Moskova Antlaşması’yla Türkiye’ye bırakıldı (7:II.41). 

 Kvamçereti’nin adı 1925’te Geniştaş olarak değiştirildi. 1920’lerdeki kayıtlarda Artvin vilayetinin merkez (bir ara Borçka) kazasına bağlı Murgul nahiyesinin bir köyü olan Kvamçereti, 1935 genel nüfus sayımından önce Küre’ye bağlı mahalleye dönüştürülmüş olmalı ki, söz konusu nüfus sayımında adı geçmemektedir (8). Adının değişmiş olmasına karşın bu yerleşme günümüzde yaygın biçimde Kvamçiret olarak anılmaktadır.

TARİHSEL YAPILAR
Kvamçereti’de tek tarihsel yapı Kvamçereti Kalesi’dir. Bugünkü Küre köyü sınırları içinde kalan kale, köyün merkezinin 1,5 km kuzeyinde, ulaşımı zor ve 890 metre yükseklikteki kayalık bir tepede inşa edilmiştir. Bu kaleden geriye kabaca yontulmuş orta büyüklükte taşlar ve harç kullanılarak örülmüş yüksek duvarlar kalmıştır. Kvamçereti Kalesi, iki teras (45 x 30 m) üzerinde yer alır. Üst kısımdaki duvarların kalınlığı 1,9 metre, yüksekliği ise 4-5 metredir. Bu duvarlar, üzerinde yükseldiği tepenin kenarları boyunca uzanır. Kalenin duvarları önemli ölçüde zarar görmüştür. Kalede oval biçimli bir sarnıç vardır. Kalenin bu kısmında, kalenin içinde yer alan yapıların günümüze kalıntıları ulaşmıştır. 

Kalenin alt kısmındaki savunma amaçlı duvarlar da düz bir hat izlemez ve kayalık tepenin kenarları takip ederek, büyük ölçüde üst kısımdaki duvarlara paralel biçimde uzanır. Kale duvarları düz bir alanı üç taraftan çevreledikten sonra üst terastaki duvarla birleşir. Alt kısımdaki kale duvarları üst kısımdakine kıyasla daha incedir ve daha fazla zarar görmüştür. Bu kısımda şarap küpü parçaları da bulunmaktadır. Kalenin yer aldığı kayanın dibinde harçlı bir duvar kalıntısı günümüze ulaşmıştır. Bu kalıntı kalenin giriş kapısından kalmış olmalıdır. Kalenin yakınında bulunan ve Kvamçereti’nin bir kısımını oluşturan yerleşmeyi köylüler “Nakalakevi” (eski kent), kaleyi de “Kvamçiret” olarak adlandırmaktadır (9:169; 10:302).

KAYNAKÇA:
1. ^ Muvahhid Zeki, Artvin Vilayeti Hakkında Malumat-ı Umumiye (Osmanlıca), 1927.
2. ^ Nurşen, Gök, Artvin Livası’nın Anavatan’a Katılışı Sırasındaki Durumuna İlişkin Belgeler”, Ankara Üniversitesi Türk İnkılâp Tarihi Enstitüsü Atatürk Yolu Dergisi, Sayı: 41, Mayıs 2008, s. 89-104
3.^ Taner Artvinli, Artvin Yer Adları Sözlüğü, İstanbul, 2013.
4. ^ “Artvin kazası (1886 Yılı)” (Rusça).
5. ^ Muvahhid Zeki, Artvin Vilayeti Hakkında Malumat-ı Umumiye, İstanbul, 2010 (Birinci basım 1927).
6. ^ Roland Topçişvili- İnga Ğutidze, XIX. Yüzyıl ve XX. Yüzyıl Başlarındaki Rus Belgelerinde Şavşeti ve Klarceti Yer Adları (Gürcüce-Türkçe-İngilizce), Tiflis, 2019.
7. ^ Mustafa Kemal Atatürk, Nutuk, İstanbul, 1934, 2 cilt.
8. ^ 1935 Genel Nüfus Sayımı, İstanbul, 1937.
9. ^ 2015 Yılı Tao-Klarceti Tarihi Eserleri Araştırma Gezisi Sonuçları (Gürcüce), Tiflis, 2016.
10. ^ Tao-Klarceti – Tarihsel ve Kültürel Anıtlar Kataloğu (Gürcüce), (Editör) Buba Kudava, (Yazarlar) Nestan Bagauri, Zurab Batiaşvili, İrma Beridze, Buba Kudava, Nikoloz Jğenti, Goça Saitidze, Natia Hizanişvili, Tiflis, 2018.