ÇHALETİ (Gürcüce: ჩხალეთი; okunuşu: “çh’aleti”), tarihsel Klarceti bölgesindeki yerleşim yerlerinden birdir. Bugün Artvin ilinin Murgul ilçesinde yer alır. Adı 1925’te Bakırköy olarak değiştirilmiştir.
Çhaleti, Murgul kasabasının yaklaşık 9 km kuzeybatısında, Çhaleti vadisinde yer alır. Goglieti, Lomiketi, Poroseti gibi, bugünkü Başköy‘ü oluşturan yerleşmelerden biridir.
KÖYÜN ADI
Çhaleti, köyün bilinen en eski adıdır. Köyün adı Türkçeye Çhalet (چخالت) olarak girmiştir (1:120). 93 Harbi’nde (1877-1878) Tao-Klarceti bölgesini ele geçirmiş olan Ruslar da 1886 yılındaki nüfus sayımında bu yer adını Gürcücesine uygun biçimde Çhalet (Чхалет) olarak kaydetmiştir (2). Bu nüfus sayımından yaklaşık altı yıl sonra bölgeyi gezen Gürcü tarihçi Zakaria Çiçinadze de köyün adını 1892’de Çhaleti (ჩხალეთი) olarak not etmiştir (3:207).
Çhaleti’nin anlamı konusunda kesin bir bilgi yoktur. Bununla birlikte adının Gürcüce bir sonekle (−ეთი/−eti) bitmesi, Çhaleti’nin Gürcüce bir yer adı olduğunu göstermektedir. Bu yer adının Borçka ilçesi sınırlarındaki Çhala (ჩხალა) adıyla benzerliği dikkat çekicidir. Bu yer adları akarsu kenarındaki düzlüğün adı olan “çala”dan (ჭალა) değişime uğramış olabilir.
DEMOGRAFİ
Tao-Klarceti bölgesinde kadın ve erkek nüfusunun birlikte tespiti ilk kez Rus idaresi sırasında, 1886 yılında yapılmıştır. Bu tarihte Çhaleti köyünde 34 hanede 255 kişi yaşıyordu. Nüfusun tamamı Gürcü olarak kaydedilmiştir. Çhaleti aynı zamanda Artvin sancağının (okrug) Artvin kazasına (uçastok) bağlı bir nahiyenin adıydı. Çhaleti nahiyesinin nüfusu ise, 1.397 kişiden oluşuyordu. Nahiyenin nüfusunun tamamı da Gürcü olarak kaydedilmiştir. Çhaleti köyünde hane başına ortalama 7,5 kişinin düşmesi ailelerin kalabalık olduğunu göstermektedir. Bu durum, o tarihe kadar 93 Harbi’ne bağlı önemli bir göçün gerçekleşmemiş ve ailelerin bölünmemiş olmasıyla ilişkili olabilir. Nitekim daha sonra göç gerçekleşmiş, köyün nüfusu 1908 yılında 167 kişiye gerilemiştir (2; 4:51). Gürcü tarihçi Zakaria Çiçinadze de 1892 yılında köyden 30 hanenin göç etmiş olduğunu yazmıştır (5:134).
Yeniden Türkiye sınırları içinde kalmasından sonra Çhaleti’nin ilk nüfus tespiti 1922 yılında yapılmıştır. Bu tespite göre köyde 11 hanede 48 kişi yaşıyordu. Bu sayımda da köyün nüfusunun tamamı Gürcü olarak kaydedilmiştir (6:94). Dört yıl sonra, 1926 yılında yapılan nüfus sayımına göre ise, köyün nüfusu artmış ve 71 kişiye ulaşmıştır. Bu tarihte Çhaleti’de 19 hanede yaşayan nüfusun 38’i erkek, 33’ü kadındı (7:144). Bütün bu tespitlerin sonucunda, 1886 yılındaki 255 kişi sabit veri alındığında Çhaleti’nin nüfusunun yaklaşık yüzde 72’sini, büyük bir olasılıkla göçler sonucunda kaybetmiş olduğu söylenebilir.
Son tespite göre Çhaleti’nin de mahallesi olduğu Başköy’ün nüfusu 377 kişidir. Bu nüfusun 168’i erkek, 169’u kadınlardan oluşmaktadır (8).
TARİHÇE
Klarceti bölgesinin yerleşim yerlerinden biri olan Çhaleti’nin kuruluşuna dair bilgi yoktur. Köyün tarihine ışık tutacak tarihsel kalıntı ve yapı kalıntısı da tespit edilmemiştir. Bununla birlikte, bölgenin tarihine bakarak Çhaleti’nin erken ve geç ortaçağlarda Gürcü krallıkları ve prenslikleri sınırları içinde kaldığı söylenebilir. 16. yüzyılda Osmanlılar tarafından ele geçirilen Çhaleti, bu tarihten sonra Çıldır Eyaleti içinde yer almıştır.
Gürcü tarihçi Zakaria Çiçinadze, Murgul vadisindeki Gürcü köylülerin anlatılarına dayanarak, buradaki köylerde yaşayan Gürcülerin Osmanlı yönetimine ve din değiştirmeye karşı direndiğini, daha sonra vadiye gelen Laz hocaların halkı Müslüman olmaya ikna ettiğini yazmıştır. Çiçinadze’nin verdiği bilgiye göre, Osmanlı ordusu Murgul vadisine halkın direnişinden dolayı Lazeti sınırından girememiş, Murgul Çayı’nın Çoruh Nehri’ne döküldüğü kısımdan, Nigali’den girip bölgeyi ele geçirmiştir (3:202-203).
Çhaleti, yaklaşık üç yüzyıl Osmanlı idaresinde kaldıktan sonra 1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşı’nda Rusların eline geçti. Rus idaresinde Artvin sancağının (okrug) Artvin kazasına (uçastok) bağlı bir köydü. Cangureti ve Lomiketi mahallelerinden oluşuyordu. Çhaleti sadece bir köy değil aynı zamanda çok sayıda köyü kapsayan aynı adlı nahiyenin de merkeziydi. Çhaleti nahiyesi (сельское общество / kırsal topluluğu), Çhaleti köyü dışında, Baga, Başköy, Goglieti, Gurbini, Çilavuri, Cvani, Kameleti, Kvamçereti, Aşağı Kura, Yukarı Kura, Poroseti ve Ereguna köylerini kapsıyordu (2).
Çhaleti, Birinci Dünya Savaşı’ndan sonra bir süre bağımsız Gürcistan’ın sınırları içinde kaldı. Kızıl Ordu’nun Gürcistan’ı işgal etmesinin hemen ardından Sovyet Rusya ile Ankara Hükümeti arasında 16 Mart 1921’de imzalanan Moskova Antlaşması’yla Türkiye’ye bırakıldı (9:II.41).
Çhaleti 1922 tarihli nüfus cetveline göre Borçka kazasına bağlı Murgul nahiyesinde yer alıyordu. 1925’te Çhaleti’nin adı, bu yörede bakır madeni bulunmasından dolayı Bakırköy olarak değiştirildi. Daha sonra Borçka kaza olmaktan çıkarılıp nahiyeye dönüştürülünce, Çhaleti’nin de içinde yer aldığı Murgul nahiyesi doğrudan Artvin vilayeti merkez kazasına bağlandı. Çhaleti 1928’de Bakırköy adıyla Murgul nahiyesi içinde yer alıyordu (10:79). Dahiliye Vekaleti’nin 1933’te yayımladığı Köylerimiz adlı kitapta köyün adı geçmemektedir. Çhaleti köyünün bu tarihten önce Başköy’ün mahallesine dönüştürüldüğü anlaşılmaktadır.
1990’larda Gürcü köyleri üzerine alan çalışması yapan Gürcü araştırmacı Şuşana Putkaradze, eskiden ayrı köyler olan Çhaleti ile Goglieti, Lomiketi ve Poroseti’yi Başköy’ün mahalleleri olarak vermiştir (11:296).
KAYNAKÇA:
1. ^ Muvahhid Zeki, Artvin Vilayeti Hakkında Malumat-ı Umumiye (Osmanlıca), 1927 (Latin harfli baskı: 2010).
2. ^ “Artvin kazası (1886 Yılı)” (Rusça).
3. ^ Zakaria Çiçinadze, Müslüman Gürcüler ve Gürcistan’daki Köyleri (Gürcüce), Tiflis, 1913.
4. ^ Roland Topçişvili- İnga Ğutidze, XIX. Yüzyıl ve XX. Yüzyıl Başlarındaki Rus Belgelerinde Şavşeti ve Klarceti Yer Adları (Gürcüce-Türkçe-İngilizce), Tiflis, 2019.
5. ^ Zakaria Çiçinadze, Müslüman Gürcülerin Osmanlı Ülkesine Büyük Göçü (Gürcüce), Tiflis, 1912.
6.^ Taner Artvinli, Artvin Yer Adları Sözlüğü, İstanbul, 2013.
7. ^ Muvahhid Zeki, Artvin Vilayeti Hakkında Malumat-ı Umumiye, İstanbul, 2010 (Birinci basım 1927).
8. ^ “Artvin Murgul Başköy Köyü Nüfusu“.
9. ^ Mustafa Kemal Atatürk, Nutuk, İstanbul, 1934, 2. cilt, s. 41.
10. ^ Son Teşkilat-i Mülkiyede Köylerimizin Adları (Osmanlıca), İstanbul, 1928.
11. ^ Şuşana Putkaradze, Çveneburilerin Gürcücesi, Batum, 1993.
TAO-KLARCETİ 