Akriaki

AKRİAKİ (Gürcüce: აკრიაკი; translit.: “ak’riak’i”), tarihsel Tao bölgesindeki yerleşim yerlerinden biridir. Bugün Erzurum ilinin Şenkaya ilçesinde yer alır. Adı önce Ekrek, sonra Sındıran olarak değiştirilmiştir.

KÖYÜN ADI
Bugün Sındıran olarak bilinen köyün bilinen en eski adı Akriaki’dir. Osmanlıların Gürcü yönetiminden ele geçirdiğinde Akriaki (აკრიაკი) adını taşıyan köy, bölgenin en eski Osmanlı tahrirlerinden biri olan 1595 tarihli Defter-i Mufassal-i Vilayet-i Gürcistan’da Ekrek (اكرك) olarak kaydedilmiştir.^[1] 17. yüzyılın sonlarında, Defter-i Caba-i Eyalet-i Çıldır adlı tahrir defterinde de köyün adı aynı biçimde yazılmıştır.^[2] 1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşı’nda bölgeyi ele geçiren Ruslar ise, 1886 tarihindeki nüfus sayımında köyün adını, Gürcüce yazılışına yakın bir biçimde Akryak (Акряк) olarak kaydetmişlerdir.^[3] 1928 tarihli Son Teşkilat-i Mülkiyede Köylerimizin Adları adlı Osmanlıca kitapta da aynı adla kaydedilmiş olan Akriaki’nin yeni adı 1968 tarihinde yayımlanan Köylerimiz adlı evlet yayınında Sındıran eski adı Ekrek olarak verilmiştir.^[4,5]

TARİHÇE
Tarihsel Tao-Klarceti bölgesinde yer alan Akriaki ya da Ekrek’in kuruluş tarihi hakkında bilgi yoktur. Köyde varlığı bilinen üç kilisenin de yapım tarihi bilinmemektedir. Bununla birlikte Tao bölgesi erken ortaçağda Gürcü Bagrationi hükümdarları tarafından yönetiliyordu. Osmanlılar 16. yüzyılın sonunda Akriaki’yi, Gürcü prensliği Samtshe-Saatabago’nun (1268-1625) bölgedeki egemenliğine son vererek ele geçirdi. Bu tarihte Akriaki’nin bir yerleşme olduğu Osmanlı tahrir defterinden de anlaşılmaktadır.

Gürcülerden ele geçirdiği toprakların erken dönemdeki tahriri olan 1595 tarihli Defter-i Mufassal-i Vilayet-i Gürcistan’a göre Akriaki, Çıldır Eyaleti’nde Penek (Paniaki) livasının Penek nahiyesine bağlı bir köydü. Osmanlıların Ekrek adıyla kaydettiği köyde sadece 6 hane yaşıyordu. Bu hanelerden biri Müslümandı. Köyde vergi yükümlüsü olarak Şaban, Zadik, Şahani, Pirali, Piraziz, Giorgi gibi erkek adları kaydedilmişti. Köy yılda 8.000 akçe vergi vermekle yükümlü kılınmıştı.[6] 17. yüzyılın sonlarında, Defter-i Caba-i Eyalet-i Çıldır adlı tahrir defterinde de köy aynı idari konuma sahipti.^[7]

Akriaki, uzun süre Osmanlı idaresinde kaldıktan sonra 1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşı’nda Çarlık Rusyası’nın eline geçti. Bu savaştan bir süre sonra, 1886 yılında Rusların yaptığı nüfus sayımına göre köyde 201 kişi yaşıyordu. Bu nüfusun tamamı Ermeni olarak kaydedilmiştir. Rus idaresinde Akriaki Kars oblastının Oltu sancağına (okrug) bağlı Oltu kazasında (uçastok) bir köydü.^[8] Köyün nüfusu 1896’da 265 kişiye, 1906’da da 332 kişiye yükselmiştir.^[9] Bu demografik yapı, 16. yüzyılın sonlarında küçük bir köy olan Akraki’nin büyüdüğünü, köyün zamanla Ermeni köyüne dönüştüğünü göstermektedir. 1886-1906 arasındaki nüfus artışı, Erzurum vilayetinden göç eden Ermenilerin Rus idaresince bu köye de yerleştirmesinin bir sonucu olabilir.

Rus idaresi sırasında 1907 yılında Akriaki köyünü gezen Gürcü tarihçi Ekvtime Takaişvili’nin verdiği bilgiye göre Akriaki’de üç kilise vardı. Köyde yıkık kiliseye ait koç başı figürlerin ve Gürcüce yazıtın silindiği taşlar, yeni inşa edilmiş Ermeni kilisesinin inşasında kullanılmıştı. Köyün yukarısındaki kiliseden de geriye sadece apsisli kuzeydoğu kısmı ve bir penceresi kalmıştı. Bu kilisenin etrafındaki mezarlık o tarihte duruyordu.^[10]

Birinci Dünya Savaşı’nın sonlarına doğru Rus ordusunun çekilmesinin ardından Gürcistan ile Türkiye arasındaki anlaşmazlık bölgesinde yer alan Akriaki, 1921’de Kızıl Ordu’nun Gürcistan’ı işgalinin ardından Ankara Hükümeti’nin Sovyet Rusya’ya 16 Mart 1921’de imzalanan Moskova Antlaşması’yla Türkiye’ye bırakıldı.^[11]

Akriaki ya da Ekrek, 1928 yılında Erzurum vilayetinin Oltu kazasında Kosor nahiyesine bağlı bir köydü. İçişleri Bakanlığı’nın1968 tarihli Köylerimiz adlı kitaba göre ise yeni kurulmuş olan Şenkaya ilçesinin merkez nahiyesine bağlanmıştı. Bu yayında köyün eski adı Ekrek, yeni adı Sındıran olarak geçer. Köyün adının “yabancı kökten geldiği ve iltibasa yol açtığı” gerekçesiyle 1968’den öne değiştirilmiş olduğu anlaşılmaktadır.^[12,13]

TARİHSEL YAPILAR
Akriaki köyünde üç kilisenin varlığı bilinmektedir. Rus idaresi sırasında 1907 yılında köyü gezen Gürcü tarihçi Ekvtime Takaişvili de burada üç kilise tespit etmiştir. Takaişvili’nin verdiği bilgiye göre, bu kiliselerden birinin yerine Ermeniler yeni bir kilise inşa etmişti. Eski kiliseden yuvarlak sütun ve taş üzerine oyulmuş koç başları kalmıştı. Bu kabartmalar o tarihte yeni kilisenin duvarlarında bulunuyordu. Kilisenin giriş kapısının üstüne konan taşta Gürcü Asomtavruli yazı kazılıp silinmişti. Köyün yukarısında kesme taştan inşa edilmiş ikinci bir kilise bulunuyordu. Burada planı yayımlanan bu kiliseden geriye, apsisi ve penceresiyle birlikte kuzeydoğu kısmı kalmıştı. Kilisenin etrafında mezarlık bulunuyordu. Bu kilisenin üst tarafında üçüncü bir kilise daha vardı. Bu kilisenin haç planlı ve kubbeli bir yapı olduğu kalıntılarından anlaşılıyordu. Bugün bu üç kiliseden geriye hiçbir şey kalmamıştır.^[14,15]

Kaynakça:
1. ^ Defter-i Mufassal-i Vilayet-i Gürcistan (Gürcüce ve Osmanlıca), (Yayıma hazırlayan) Sergi Cikia, Tiflis, 1941-1958, 3 cilt; I. cilt (1947), 406, III. cilt (1958), s. 568.
2. ^ Defter-i Caba-i Eyalet-i Çıldır 1694-1732 (Gürcüce ve Osmanlıca), (Yayıma hazırlayan) Tsisana Abuladze, Tiflis, 1979, s. 288.
3. ^ “Oltu kazası (1886 Yılı)” (Rusça).
4. ^ Son Teşkilat-i Mülkiyede Köylerimizin Adları (Osmanlıca), İstanbul, 1928, s. 226.
5. ^ Köylerimiz, (Yayımlayan) İçişleri Bakanlığı, 1968, Ankara, s. 476.
6. ^ Defter-i Mufassal-i Vilayet-i Gürcistan (Gürcüce ve Osmanlıca), (Yayıma hazırlayan) Sergi Cikia, Tiflis, 1941-1958, 3 cilt; I. cilt (1947) s. 360, III. cilt (1958) s. 568.
7. ^ Defter-i Caba-i Eyalet-i Çıldır 1694-1732 (Gürcüce ve Osmanlıca), (Yayıma hazırlayan) Tsisana Abuladze, Tiflis, 1979, s. 253, 288.
8. ^ “Oltu kazası (1886 Yılı)” (Rusça).
9. ^ Candan Badem, Çarlık Yönetiminde Kars, Ardahan, Artvin, İstanbul, 2018, s. 119.
10. ^ Ekvtime Takaişvili, 1907 Yılı Kola-Oltisi ve Çangli’de Arkeolojik Araştırmalar Gezisi (Gürcüce), 1938, Paris, s. 34.
11. ^ Mustafa Kemal Atatürk, Nutuk, İstanbul, 1934, 2. cilt, s. 41.
12. ^ Son Teşkilat-i Mülkiyede Köylerimizin Adları (Osmanlıca), İstanbul, 1928, s. 226.
13. ^ Köylerimiz, (Yayımlayan) İçişleri Bakanlığı, 1968, Ankara, s. 647.
14. ^ ^ Ekvtime Takaişvili, 1907 Yılı Kola-Oltisi ve Çangli’de Arkeolojik Araştırmalar Gezisi (Gürcüce), 1938, Paris, s. 34.
15. Tao-Klarceti – Tarihsel ve Kültürel Anıtlar Kataloğu (Gürcüce), (Editör) Buba Kudava, (Yazarlar) Nestan Bagauri, Zurab Batiaşvili, İrma Beridze, Buba Kudava, Nikoloz Jğenti, Goça Saitidze, Natia Hizanişvili, 2018, Tiflis, s. 58-59.

Not: Bu yazı ႧႤႧႰႨ ႾႠႰႨ tarafından Vikipedi için kaleme alınmıştır.