ÜÇ KİLİSE – Tarihsel Kola bölgesinde eski bir yerleşim. Bugün Yavuzlar adıyla Göle ilçesine bağlı bir köydür.
Etimoloji: Bu yer adı köydeki üç kiliseye bağlı olarak ortaya çıkmıştır. Nitekim Birinci Dünya Savaşı sırasında Ardahan bölgesini gezmiş olan Gürcü araştırmacı Konstantine Martvileli köyde üç kilisenin bulunduğunu yazmıştır.[3] Bir kiliseye ait Gürcüce yazılı bir taş, buranın eski bir Gürcü köyü olduğunu göstermekle birlikte yerleşimin Gürcüce adı bilinmemektedir.[4] Üç Kilise, 1886 tarihli Rus nüfus sayımında ve 1928 tarihli Osmanlıca köy listesinde “Üç Kilisa” (Уч-Килиса / اوچ كلیسا) olarak geçer.[5][6]
Tarihçe: Üç Kilisa köyü, orta çağda Gürcistan’ı oluşturan tarihsel bölgelerden biri olan Kola‘da yer alıyordu. Nitekim bu bölgeyi Osmanlılar 16. yüzyılın ikinci yarısında Gürcülerden ele geçirmiştir. Köyde günümüze kalıntıları ulaşan bir kilisenin 10-11. yüzyıla tarihlenen Gürcüce yazıtı, köyün Gürcü Krallığı döneminde de bir yerleşme olduğunu göstermektedir.[7] Köyün bulunduğu Kola bölgesi, sadece Gürcü tarihinde değil, dokuz azizle bağlantılı olarak Gürcü Ortodoks inancında da önemli bir yere sahiptir. Öte yandan köyde varlığı bilinen kiliseler, 16. yüzyılda Osmanlıların eline geçmesinden önce de köyün bir yerleşme olduğunu göstermektedir.
Üç Kilisa, uzun süre Osmanlı yönetiminde kaldıktan sonra, 1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşı’nın ardından 1878’de imzalanan Berlin Antlaşmasıuyarınca Osmanlı Devleti tarafından Rusya’ya bırakıldı. 1886 nüfus sayımıda Rus idaresinin Üç-Kilisa (Учь-Килиса) şeklinde kaydettiği köy, Ardahan sancağının Göle kazasına bağlı Yunan nahiyesinin 13 köyünden biriydi. Köyün nüfusu, 51’i erkek ve 55’i kadın olmak üzere, 19 hanede yaşayan 106 kişiden oluşuyordu. Hem köyün hem de nahiyenin nüfusunun tamamı Rumlardan oluşuyordu.[8] Bu nüfus 1896 yılında 138 kişiye, 1906 yılıda 242 kişiye ulaşmıştır.[9]
Göle bölgesinde 1907 yılında araştırma gezisi yapan Gürcü tarihçi ve arkeolog Ekvtime Takaişvili‘nin verdiği bilgiye göre, 1907 yılında Üç Kilise köyünde iki kilisenin küçük çaplı kalıntıları duruyordu. Üçüncü kilise, Rumlar tarafından yıkılıp yeniden inşa edilmişti. Nitekim Takaişvili, 1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşı sırasında Müslüman Gürcülerden boşalmış olan yerlere, Osmanlı ülkesinden Rusların egemenliğine geçen topraklara göç etmiş olan Rumların ve Ermenilerin yerleştirilmiş olduğunu yazmıştır.[9] Gürcü araştırmacı Konstantine Martvileli ise, Üç Kilise’nin bir Rum köyü olduğunu, burada üç kilise bulunduğunu yazmıştır. Rumlar eski üç kiliseden birini yıkmış, taşlarıyla yeni bir kilise inşa etmişlerdi. Diğer iki kilise ise, o tarihte görece sağlamdı, ama Rumlar kiliselerin duvarlarından bazı taşları söküp almışlardı.[3]
Üç Kilisa köyü, Birinci Dünya Savaşı‘nın sonunda Rusların bölgeden çekilmesinin ardından bir süre fiilen Ermenistan‘ın sınırları içinde kaldı. 16 Mart 1921’de imzalanan Moskova Antlaşması uyarınca köy Türkiye’ye bırakıldı.[10]
Üç Kilise köyü, 1928 tarihli Osmanlıca köy listesinde “Üç Kilisa” (اوچ كلیسا) adıyla Kars vilayetinin Göle kazasının Okamnahiyesine bağlıydı.[11] 1940 genel nüfus sayımında “Üç Kilise” biçiminde yazılmış olan köy, aynı idari konuma sahipti ve nüfusu 194 kişiden oluşuyordu.[12] Üç Kilisa / Üç Kilise adı 1959 yılında 7267 sayılı kanunla Yavuzlar olarak değiştirilmiştir.[13] 1965 genel nüfus sayımında Yavuzlar köyünün nüfusu 497 kişiden oluşuyor ve bu nüfus içinde sadece 107 kişi okuma yazma biliyordu.[14]
Tarihsel yapılar: Yavuzlar köyünün eski adının kaynağı olan üç kiliseden geriye çeşitli kalıntılar ulaşmıştır. İlk kiliseden temel seviyesinde iki duvar parçası kalmıştır. Bu kiliseden alınmış bir pencere alınlığı köyde bir evin duvarında kullanılmıştır. Bir başka taşta Asomtavruli harflerle iki satırlık Gürcüce yazı „ესე ჯუარნი საფლავსა ზედა“ (“Bu haçlar yukarıdaki mezarın”) şeklinde okunmuştur. Söz konusu yazı 10-11. yüzyıla tarihlendirilmiştir. İkinci kilise bugünkü caminin yerinde bulunuyordu. Ne var ki kilisenin bulunduğu yerde herangi bir kalıntı bulunmamaktadır. Ancak hemen yakınındaki bir evde kiliseden alınmış sütun ve iki sütun başlığı tespit edilmiştir. Üçüncü kilise ise köydeki çeşmenin yanında bulunuyordu. Bu kiliseden geriye pilaster olduğu tahmin edilen bir taş kalmıştır.[15]
*
TAO-KLARCETİ 