Üçkilise

ÜÇKİLİSE, Tao-Klarceti’nin bir parçası olan tarihsel Kola bölgesindeki yerleşmelerden biridir. Bugün Ardahan ilinin Göle ilçesinde yer alır ve adı Yavuzlar olarak değiştirilmiştir.^[1]

KÖYÜN ADI
Üçkilise adının köydeki üç kiliseden geldiği sanılır. Nitekim Birinci Dünya Savaşı sırasında köyü gezmiş olan Gürcü araştırmacı Konstantine Martvileli burada üç kilisenin var olduğu yazmıştır.^[1] Fakat köyde üç kilisenin olmadığı dönemdeki daha eski adının ne olduğu bilinmemektedir. Nitekim Osmanlıların Gürcülerden ele geçirdiği toprakların erken dönemdeki tahriri olan 1595 tarihli Defter-i Mufassal-i Vilayet-i Gürcistan’da Üçkilise adına geçmemektedir.^[2] Rusların 1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşı’nda bu bölgeyi ele geçirmesinden sonra 1886 tarihli nüfus sayımında köyü Üçkilisa (Уч-Килиса) olarak kaydetmiş olması, bu adın Osmanlı döneminde ortaya çıktığını göstermektedir.^[3] 1928 tarihli Son Teşkilat-i Mülkiyede Köylerimizin Adları adlı Osmanlıca yayında da köyün adı Üçkilisa (اوچكلیسا) olarak yazılmıştır.^[4]

TARİHÇE
Üçkilise, tarihsel Tao-Klarceti bölgesinin Kola kesiminde yer alan bu yerleşmenin bilinen en eski adıdır. Köyün kuruluş tarihine ilişkin bilgi olmadığı gibi, köyün üç adet kilisenin bulunmadığı dönemdeki eski adının ne olduğu bilinmemektedir. Nitekim erken dönem Osmanlı kayıtlarında Üçkilise adını taşıtan bir yerleşmeye rastlanmaz.^[5,6]

Erken ortaçağda Gürcü Krallığı’nın hakimiyeti altındaki bölgede yer alan Üçkilise, 13. yüzyıldan itibaren Gürcü prensliği Samtshe Atabeyliği’nin (1268-1625) sınırları içinde yer aldı. 16. yüzyılın ikinci yarısında Osmanlı Devleti Samtshe topraklarının büyük bölünü ele geçirip bu topraklar üzerinde Çıldır Eyaleti’ni kurdu.

Uzun süre Osmanlı yönetiminde kalan Üçkilise, 1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşı’nda Rusların eline geçti. Rusların 1886 tarihli nüfus sayımına göre Üçkilise’de 106 kişi yaşıyordu. Bu nüfusun tamamı Rum olarak kaydedilmiştir.^[7] Nitekim Birinci Dünya Savaşı sırasında köyü gezmiş olan Gürcü araştırmacı Konstantine Martvileli Üçkilise’nin bir Rum köyü olduğunu, burada üç kilisenin var olduğu yazmıştır. Rumlar eski üç kiliseden birini yıkmış, taşlarıyla yeni bir kilise inşa etmişlerdi. Diğer iki kilise ise, o tarihte büyük ölçüde sağlamdı, ama Rumlar kiliselerin duvarlarından bazı taşları söküp almışlardı.^[8] Rus idaresi sırasında 1907 yılında bölgeyi gezen Gürcü tarihçi Ekvtime Takaişvili de köyde ikisi yıkık, biri yeniden inşa edilmiş üç kilisenin varlığından söz etmiştir.^[9]

Üçkilise, Birinci Dünya Savaşı’nın sonlarına doğru Rusların bölgeden çekilmesinin ardından hukuken, 1918-1921 arasında bağımsız olan Gürcistan sınırları içinde kaldı. 1921’de, Kızıl Ordu’nun Gürcistan’ı işgali sırasından Ankara Hükümeti tarafından Üçkilise’nin de içinde yer aldığı bölge önce fiilen, ardından 16 Mart 1921’de Sovyet Rusya’yla imzalanan Moskova Antlaşması’yla Türkiye’ye katıldı.^[10]

Üçkilise adı, “yabancı kökten geldiği anlaşılan ve iltibasa yol açtığı” gerekçesiyle 1968’den önce Yavuzlar olarak değiştirilmiştir.^[11]

TARİHSEL YAPILAR
Gürcü tarihçi ve arkeolog Ekvtime Takaişvili’nin verdiği bilgiye göre, 1907 yılında Üçkilise köyünde iki kilisenin küçük çaplı kalıntıları duruyordu. Üçüncü kilise, yıkılıp yeniden inşa edilmişti.^[12] Daha geç tarihte Ardahan’ı gezen Gürcü araştırmacı Konstantine Martvileli ise, iki kilisenin görece sağlam olduğunu yazmıştır.^[13]

Yıkık olan köy kiliselerinden biri köyün batı kesiminde yer alıyordu ve bu kiliseden geriye bugüne neredeyse bir şey kalmamıştır. Büyük olasılıkla yeniden inşa edilmiş kilise yıkılarak yerine sonradan cami inşa edilmiştir. Köyün kuzey kesiminde yer alan yıkık kilise de bugün tamamen ortadan kalkmıştır. Kiliselerden birinin bulunduğu yerde bugüne kalmış ve üzerinde Gürcüce yazıtı olan bir mezar taşı dikkat çekicidir ve Üçkilise köyünde yazıtları olan mezar taşlarının bulunduğunun bir göstergesi sayılabilir.^[14]

Kaynakça:
1. ^ Konstantine Martvileli, “Ardahan Bölgesinde” (Gürcüce), Sakartvelo gazetesi, 9 Ekim 1917, sayı. 221.
2. ^ Defter-i Mufassal-i Vilayet-i Gürcistan (Gürcüce ve Osmanlıca), (Yayıma hazırlayan) Sergi Cikia, Tiflis, 1941-1958, 3 cilt.
3. ^ “Göle kazası (1886 Yılı)” (Rusça).
4. ^ Son Teşkilat-i Mülkiyede Köylerimizin Adları (Osmanlıca), İstanbul, 1928, s. 771.
5. ^ Defter-i Mufassal-i Vilayet-i Gürcistan (Gürcüce ve Osmanlıca), (Yayıma hazırlayan) Sergi Cikia, Tiflis, 1941-1958, 3 cilt.
6. ^ Defter-i Caba-i Eyalet-i Çıldır 1694-1732 (Gürcüce ve Osmanlıca), (Yayıma hazırlayan) Tsisana Abuladze, Tiflis, 1979.
7. ^ “Göle kazası (1886 Yılı)” (Rusça).
8. ^ Konstantine Martvileli, “Ardahan Bölgesinde” (Gürcüce), Sakartvelo gazetesi, 9 Ekim 1917, sayı. 221.
9. ^ Ekvtime Takaişvili, 1907 Yılı Kola-Oltisi ve Çangli’de Arkeolojik Araştırmalar Gezisi (Gürcüce), 1938, Paris, s. 15.
10. ^ Mustafa Kemal Atatürk, Nutuk, İstanbul, 1934, 2. cilt, s. 41.
11. ^ Köylerimiz, (Yayımlayan) İçişleri Bakanlığı, 1968, Ankara, s. 775.
12. ^ Ekvtime Takaişvili, 1907 Yılı Kola-Oltisi ve Çangli’de Arkeolojik Araştırmalar Gezisi (Gürcüce), 1938, Paris, s. 15.
13. ^ Konstantine Martvileli, “Ardahan Bölgesinde” (Gürcüce), Sakartvelo gazetesi, 9 Ekim 1917, sayı. 221.
14. ^ Tao-Klarceti – Tarihsel ve Kültürel Anıtlar Kataloğu (Gürcüce), (Editör) Buba Kudava, (Yazarlar) Nestan Bagauri, Zurab Batiaşvili, İrma Beridze, Buba Kudava, Nikoloz Jğenti, Goça Saitidze, Natia Hizanişvili, 2018, Tiflis, s. 185.

Not: Bu yazı ႧႤႧႰႨ ႾႠႰႨ tarafından Vikipedi için kaleme alınmıştır.