Gurnateli

GURNATELİ (Gürcüce: გურნათელი; okunuşu: “gurnateli”), tarihsel Şavşeti bölgesindeki yerleşim yerlerinden biridir. Bugün Artvin ilinin Şavşat ilçesinde yer alır. Adı 1925’te Susuz olarak değiştirilmiştir.  

 Gurnateli, Şavşat’ın 6  km batısında yer alır. Çevresinde Zendaba (Arpalı), Çiftlik, Sataplia (Otluca) ve Anklia (Dalkırmaz) köyleri bulunmaktadır. 

KÖYÜN ADI
Gurnateli, köyün bilinen en eski adıdır.  Bu ad Türkçeye Gurnatil (قورناتیل), Gürnatel, Kurnatil gibi farklı yazılış ve okunuşlarla girmiştir (1:160). Rus idaresi ise köyün adını Gürcücesine uygun biçimde Gurnateli (Гурнатель) biçiminde kaydetmiştir (2). 

Gurnateli adının anlamı konusunda belli başlı yazılı kaynaklarda bilgi yoktur. 10. yüzyıldan kalma Grigol Hantsteli’nin Yaşamı adlı el yazmasında Gunatle olarak geçen yerin burası olduğu sanılır. 

DEMOGRAFİ
 Gurnateli köyünde kadın ve erkek nüfusunun birlikte tespiti ilk kez Rus idaresince yapılmıştır. 1886’da yapılan bu tespite göre köyün nüfusu 58 kişiden oluşuyordu. Nüfusun tamamı Türk olarak kaydedilmiştir. Gurnateli, nüfus açısından Satlel-Rabat nahiyesinin ikinci küçük köyüydü (2). Eski bir Gürcü yerleşimi olduğu bilinen köyde hiç Gürcü kalmamış olduğu bu tespitten de anlaşılmaktadır. Bu durum, Osmanlı döneminde köyün demografik yapısının değiştirilmiş olduğunu göstermektedir. Nitekim sözlü geleneğe göre Şavşat’taki Gürcü nüfusu büyük oranda göç ettirilmiştir (3:24).   

Köyün yeniden Türkiye sınırları içinde kalmasından bir yıl sonra, 1922’de yapılan nüfus tespitine göre, 13 hanede 128 kişi yaşıyordu. Bu sayımda da nüfusun tamamı Türk olarak kaydedilmiştir (4). Nüfusun iki katından fazla artmış olması, Rus idaresi sırasında Osmanlı ülkesine bir göçün olmadığı anlamına gelebilir. Hane başına ortalama yaklaşık 9,8 kişi düşmesi ise, köydeki aile yapısının hayli kalabalık olduğunu göstermektedir. Adının 1925’te Susuz olarak değiştirilmesinden bir yıl sonra yapılan tespite göre, köyün hane sayısı değişmemiş, ama nüfusu 121 kişiye  düşmüştür (5:188).  

TARİHÇE
Tarihsel Tao-Klarceti bölgesinin yerleşim yerlerinden biri olan Gurnateli’nin 10. yüzyıla ait Grigol Hantsteli’nin Yaşamı adlı elyazmasında adı geçen Gunatle’yle aynı yer olduğu tahmin edilmektedir. Ayrıca köyde bulunan manastır ve kiliseler de Gurnateli’nin eski bir yerleşim olduğunu göstermektedir. Köy,  16. yüzyılın ikinci yarısında Osmanlı Devleti’nin eline geçmeden, Tao-Klarceti prensliği, birleşik Gürcü Krallığı ve Samtshe Prensliği sınırları içinde yer alıyordu. 

Gurnateli, üç yüzyılı aşkın bir süre Osmanlı yönetimi altında kaldıktan sonra, 93 Harbi’nde (1877-1878) Rusların eline geçti. Çarlık idaresinde, Batum oblastı içinde, Artvin sancağının (okrug) Şavşet-İmerhevi kazasına (uçastok) bağlı bir köydü ve Satlel-Rabat nahiyesinde yer alıyordu (2).  

Gurnateli, Birinci Dünya Savaşı sonlarında Rus ordusunun bölgeden çekilmesinden sonra bir süre bağımsız Gürcistan’ın sınırları içinde kaldı. Kızıl Ordu’nun Gürcistan’ı işgal etmesinin  ardından, 1921’de Anakara Hükümeti ile Sovyet Rusya arasında imzalanan Moskova Antlaşması’yla Türkiye’ye bırakıldı (6:II,41).

Gurnateli, 1922’de “Gürnatel” ve 1926 ve 1928 yıllarında “Susuz” adıyla Şavşat kazasının merkez nahiyesine bağlıydı (4; 5:188; 7:80). 

TARİHSEL YAPILAR
Gurnateli köyündeki tarihsel yapıların başında, rahibeler manastırı olduğu sanılan Gunateli Vani Manastırı gelir. Ne var ki, Grigol Hantsteli’nin Yaşamı’nda geçen bu manastırın yeri kesin olarak tespit edilmiş değildir. Bununla birlikte manastırın bu köyün sınırları içinde olduğu tahmin edilmektedir. Nitekim Kokoşauri mahallesinden 3-4 km uzakta, bir derenin sağ kıyısında bulunan kilisenin Gunateli Vani Manastırı’nın ana kilisesi olduğu yönünde görüş vardır. Bu kiliseden günümüze sadece yıkıntıları kalmıştır. Köyün Yukarı Mahalle denilen yerin doğusunda ağaçlı bir tepede bulunan kilise ise, bir köy kilisesidir ve bu kiliseden de bugüne yıkıntılar ulaşmıştır. Üçüncü bir kilise ise, köyün başındaki bir yamaçta bulunmktadır. Kilise özellikle defineciler tarafından harabeye çevrilmiştir. Gurnateli köyünde başka bir köy kilisesinin var olduğu bilinmekle birlikte, Velta ile Kokoşauri arasında bir yamaçta olduğu bilinen bu yapının izi bile kalmamıştır (8: 21, 158-160).

“Gurnateli’ye doğru giderken, Vanta köyünde, dağdaki derenin, Satlel-Rabat’ın üzerindeki yeni ahşap köprüden geçtik. Aynı dere üzerinde, biraz aşağında eski taş köprünün kemeri kalmış. Bu kemer, bu yörede eski taş köprülerin tipik bir örneği, ama örgü taşları görünüyor, dış kaplaması yok. Gurnateli Kilisesi’nin yıkıntılarına ulaştığımızda saat beşi yirmi geçiyordu. Kilise ormanın içinde, güneybatı yönünde köye hakim bir tepede yer alıyor.  Buraya Kokoşauri deniyor. Kilise Şavşat’a özgü tipte bir yapı (uzun bir dikdörtgen planlı ve sunak yeri yuvarlakça). Bir adet kapısı var, güney tarafta. Kesme taşsız irili ufaklı taşlardan, oldukça kaba biçimde inşa edilmiş. İnşa biçimi kilisenin eski bir yapı olduğunu gösteriyor. Özellikle güney tarafı yıkılmış; sunağın yarım daire biçimindeki duvarı en fazla insan boyunda sağlam kalmış.”
Kaynak: Niko Mari, Şavşeti ve Klarceti Gezi Günlükleri, Batum, 2015 (Birinci basım: 1911, Petersburg, Rusça), s. 146.

KAYNAKÇA:
1. ^ Muvahhid Zeki, Artvin Vilayeti Hakkında Malumat-ı Umumiye (Osmanlıca), 1927 (Latin harfli baskı, 2010).
2. ^ “Şavşet-İmerhevi kazası (1886 Yılı)” (Rusça).
3. ^ Zakaria Çiçinadze, Müslüman Gürcülerin Osmanlı Ülkesine Büyük Göçü, Tiflis, 1912.
4. ^ Nurşen Gök, “Artvin Livası’nın Anavatan’a Katılışı Sırasındaki Durumuna İlişkin Belgeler”, Ankara Üniversitesi Türk İnkılâp Tarihi Enstitüsü Atatürk Yolu Dergisi, Sayı: 41, Mayıs 2008, s. 89-104.
5. ^ Muvahhid Zeki, Artvin Vilayeti Hakkında Malumat-ı Umumiye, İstanbul, 2010 (Birinci basım 1927).
6. ^ Mustafa Kemal Atatürk, Nutuk, İstanbul, 1934, 2 cilt.
7. ^ Son Teşkilat-i Mülkiyede Köylerimizin Adları (Osmanlıca), İstanbul, 1928.
8. ^ Tao-Klarceti – Tarihsel ve Kültürel Anıtlar Kataloğu (Gürcüce), (Editör) Buba Kudava, (Yazarlar) Nestan Bagauri, Zurab Batiaşvili, İrma Beridze, Buba Kudava, Nikoloz Jğenti, Goça Saitidze, Natia Hizanişvili, Tiflis, 2018.