Hahuli

HAHULİ  –  Tarihsel Tao bölgesindeki yerleşimlerden biridir. Günümüzde Bağbaşı adıyla Erzurum ilinin Tortum ilçesine bağlı bir köydür.

Etimoloji: Gürcüce bir yer adı olan Hahuli (ხახული), koza için “temizlenmiş”, tahıl için “ayıklanmış” anlamına gelen “hahi” (ხახი) kelimesine “-ul-i” (-ულ-ი) soneki getirilerek türetilmiş olabilir.^[1] Nitekim Gürcü tarihçi ve arkeolog Ekvtime Takaişvili 1917 yılında köyde dut bahçelerinin bulunduğunu yazmıştır.^[2] Gürcü coğrafyasında “hahi” kelimesinden türemiş Hahieti (ხახიეთი) yer adı da bulunmaktadır. Bu yer adı, “mabet yeri” anlamına gelen Gürcüce “haha” (ხახა) kelimesinden aynı ekle türemiş de olabilir.^[3] Hahuli Türkçeye Hah ve Haho şekinde girmiştir. Nitekim İbn Bibi’nin 1281 tarihli eserinde köyün adı “Hah” (خاخ) şeklinde yazılmıştır.^[4] Çıldır Eyaleti’nin 1694-1732 dönemini kapsayan Osmanlı cebe defterinde ise, Haho (خاخو) olarak geçer.^[5]

Tarihçe: Hahuli köyü, orta çağda Gürcistan’ı oluşturan bölgelerden biri olan Tao‘da yer alır. Osmanlılar bu bölgeyi ve köyü 16. yüzyılın ortalarında Gürcülerden ele geçirmiştir. Nitekim İbn Bibi 1281 tarihli eserinde Hah (خاخ), Nihah (نخاخ) ve çevresinden “Gürcü ülkesi” olarak söz etmiştir.^[6][7] Köyde bulunan Hahuli Kilisesi de 10. yüzyılda, Gürcü krallığı döneminde inşa edilmiştir. 

Hahuli köyü, 1574 tarihli ve Defter-i Mufassal-i Vilayet-i Gürcistan göre, “Haho” adıyla Tortum sancağının Haho nahiyesinin köylerinden biriydi. Büyük bir yerleşim olan köyün nüfusu, tamamı Hristiyan olan 312 haneden oluşuyordu. Haho (Hahuli) nahiyesi ise, Tortum sancağının dört nahiyesinden biriydi. Köy sayısı açısından sancağın en büyük nahiyesi olan Haho nahiyesi 27 köyü kapsıyordu. Bunlardan 3 köy tamamen boşalmıştı; 24 köyde 3.473 hane bulunuyordu. 3.406 hane Hristiyan olarak kalmış ve 57 hane Müslüman olmuştu.^[8]

Hahuli köyü, sadece erkek nüfusunun kaydedildiği 1835 tarihli Osmanlı nüfus defterinde de “Haho” şeklinde geçer. Bu tarihte Hahuli Erzurum vilayetinin Tortum kazasına bağlıydı ve köyde 346 Müslüman erkek bulunuyordu. Erkek sayısı kadar kadın eklenince, köyün nüfusunun yaklaşık 692 kişiden oluştuğu ortaya çıkar.^[9]

Tao bölgesinin Osmanlı sınırları içinde bulunan kısmının Birinci Dünya Savaşı sırasında Rusların eline geçmesi üzerine 1917 yılında Hahuli köyünü inceleyen Gürcü tarihçi ve arkeolog Ekvtime Takaişvili’nin verdiği bilgiye göre Hahuli köyü, 7 kilometre boyunca uzanan ve hayli dar Hahuli vadisinde, Hahuli Deresi’nin iki yanına yayılıyordu. Köyün evlerinin büyük kısmı taştan inşa edilmişti. Çatı ve zeminleri toprak olan evlerin camsız küçük pencereleri vardı. Köy, Cafer Ağa, Derderisi, Radensi, Osman Ağa, Çirensi, Yoğun ve Sert olmak üzere yedi mahalleden oluşuyordu. Bütün vadi erik, ayva, armut, elma, dut, ceviz, muşmula, incir gibi meyve bahçeleriyle doluydu. Bazı yerlerde üzüm bağları da vardı. Evler dağınık halde bu meyve bahçeleri içinde yer alıyordu. Meyve bahçelerinin arasındaki küçük boşluklarda mısır ve buğday ekiliyordu. Köylülerin başlıca geçim kaynağı meyvecilikti. Meyvelerin bir kısmını yaş meyve olarak Erzurum’da satıyor, bir kısmını kurutup saklıyorlardı. Hahuli Deresi’nin yukarısında Tortum Çay’ına karışan Kisha-su adlı derede kesme taştan inşa edilmiş tek kemerli bir köprü vardı. Bu köprünün başında, yolun kıyısında kaba kesme taştan yapılmış bir kilise bulunuyordu. Hahuli Manastırı ise bu vadinin orta kesiminde inşa edilmişti.^[10]

Hahuli köyü, 1928 tarihli Osmanlıca köy listesinde “Haho” (خاخو) adıyla Erzurum vilayetinin Tortum kazasına bağlı Azort nahiyesinin köylerinden biriydi.^[11] Bu yerleşim 1940 genel nüfus sayımında Kisha nahiyesine bağlanmıştı ve nüfusu 671 kişiden oluşuyordu.^[12] Hahuli veya Haho Türkçe olmadığı için köyün adı 1950’lerin ilk yarısında, buradaki bağ ve bahçelere atfen Bağlarbaşı olarak değiştirilmiştir. Nitekim 1955 genel nüfus sayımında köyün adı Bağlarbaşı olarak geçer.^[13] Kısa süre sonra Bağbaşı adı verilen köyün 1965 yılında nüfusu 2.061 kişiden oluşuyor ve bu nüfus içinde 628 kişi okuma yazma biliyordu.^[14]

Tarihsel yapılar: Hahuli’de Hahuli Manastırı’na ait dinsel yapılar ve kale, köyün başlıca tarihsel yapılarıdır. Hahuli Manastırı bir ana kilise, 10 küçük kilise, surlar, başka yapılardan oluşmaktadır. Hahuli Manastırı, Matiane Kartlisa’da yer alan bilgiye göre Tao hükümdarı III. Davit (Kurapalati) tarafından kurulmuştur. İoane Okropiri’nin Matta İncili çevirisine (11. yüzyıl) düşülen nota göre manastır, Meryem Ana’ya adanmıştır. Buradaki Meryem Ana ikonu, Kurucu Davit’in öncülüğünde Hahuli’den Gelati’ye götürülmüştür. Manastırın ana kilisesi olan Hahuli Kilisesi, kubbeli bir yapıdır ve bugün büyük ölçüde ayaktadır. Duvar resimlerinin bazı kısımları günümüze ulaşmış olan kilise, günümüzde cami olarak kullanılmaktadır.^[15] Manastırın yakınında Hahuli Kalesi yer alır. Kale vadiden geçen yolu kontrol etmek ve manastırı korumak amacıyla inşa edilmiş olmalıdır. 105 × 40 m ebatlarındaki kaleden geriye sadece yıkıntıları kalmıştır.^[16]
*