Hahuli

HAHULİ (Gürcüce: ხახული; okunuşu: “h’ah’uli”), tarihsel Tao bölgesindeki yerleşim birimlerinden biridir. Bugün Erzurum iline bağlı Tortum ilçesinde yer alır. Adı 1959 yılında Bağbaşı olarak değiştirilmiştir.

Tortum Çayı’nın bir kolu olan Hahuli Deresi vadisinde yer alan Hahuli, Tortum kasabasının kuzeyinde yer alır. Kasabaya 18 km uzaklıktadır. En yakınındaki yerleşme, Uzundere ilçesine bağlı Unguzeki (Dikyar) köyüdür.

KÖYÜN ADI
Hahuli, köyün bilinen en eski adıdır. En erken dönemde Türkçeye Hahu (خاخو) olarak girmiştir (1:289-290).  Nitekim erken dönemde Latin harfleriyle de köyün adı Hahu olarak yazılmıştır (2:160). Daha sonra resmi yayınlarda köy Haho olarak kaydedilmiştir.

Hahuli adı, “temiz”, “pak” anlamına gelen Gürcüce “hahi” (ხახი) kelimesine “-ul-i” soneki getirilerek türetilmiş olabilir. Bu durumda Hahuhli, temizlenmiş, pakça gibi bir anlama gelir. Köye bu adın verilmesi, buradaki manastıra saflık atfedilmesiyle ilişkili olabilir. Ayrıca Gürcü coğrafyasında “hahi” kelimesinden türemiş Hahieti (ხახიეთი) yer adı da bulunmaktadır. Öte yandan Hahuli, “köye girişteki mabet alanı” anlamına gelen Gürcüce “haha” (ხახა) kelimesinden aynı ekle türemiş de olabilir.

DEMOGRAFİ
Hahu köyünün görece erken nüfusu, Osmanlıların 1835 tarihli nüfus sayımından verilebilir. Ancak burada kaynak olarak alınan çalışma sadece bu tarihteki Müslüman erkek nüfusunu vermiştir. Osmanlı idaresi o dönemde sadece erkek nüfusu tespit ediyordu. O tarihte köyde 346 Müslüman erkek yaşıyordu. Köyün Müslüman nüfusunun toplamını bulmak için bir o kadar da kadın nüfusu eklemek gerekir. Böylece köyde yaşayan toplam Müslüman nüfusun 692 kişi olduğu ortaya çıkar. Ne var ki bu kaynak köyde Müslüman olmayan nüfus hakkında bilgi vermemektedir (3).

1935 genel nüfus sayımında “Hahu” olarak kaydedilmiş olan Hahuli’de 1.459 kişi kaydedilmiştir (2:160). Hayli vadisine yayılan köyün Osmanlı döneminden itibaren büyük bir yerleşme olduğu anlaşılmaktadır. Günümüzde köyde yaklaşık 1.650 kişi yaşamaktadır.

TARİHÇE
Tarihsel Tao bölgesindeki yerleşim yerlerinden biri olan Hahuli’deki Gürcü manastırı, köyün en geç 10. yüzyıldan itibaren bir yerleşme olduğunu göstermektedir. Bu manastırın inşa edildiği dönemde Gürcü Krallığı sınırları içinde yer alan Hahuli, 11. yüzyılın sonlarında, Tao-Klarceti bölgesinin diğer yerleşim yerleri gibi Büyük Selçuklular tarafından istila edildi. Daha sonra birleşik Gürcü Krallığı ve Samtshe Atabeyliği sınırları içinde yer alan Hahuli 16. yüzyılda Osmanlıların eline geçti. Aynı yüzyılda kurulan kurulan Çıldır Eyaleti içinde yer aldı. 1694-1732 yıllarını kapsayan Osmanlı cebe defterinde “Hahu” adıyla kaydedilmiş olan Hahuli, bu eyaletin Mamirvan livasında Aha nahiyesine bağlı bir köydü (1:148). Tarihi bilinmeyen bir Osmanlı tahrir defterinde Hahuli, Tortum livasına bağlı bir köy olarak geçer. Bu deftere göre Nısf-i Hahu olarak kaydedilmiş olan köyde 64 hane yaşıyordu ve köyün vergi tutarı 8.800 akçeydi (4).

1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşı sırasında Tao-Klarceti bölgesini ele geçirmiş olan Rusların yönetiminin bu bölgede sona ermesine yakın bir tarihte, 1917 yılında bölgeyi dolaşan Gürcü tarihçi Ekvtime Takaişvili’nin verdiği bilgiye göre Hahuli köyü, 7 kilometre boyunca uzanan, hayli dar Hahuli vadisinde, Hahuli Deresinin iki yanına yayılıyordu. Köyün evlerinin büyük kısmı taştan inşa edilmişti. Çatı ve zeminleri toprak olan evlerin camsız küçük pencereleri vardı. Köy yedi mahalleden oluşuyor ve mahalleler Cafer Ağa, Derderisi, Radensi, Osman Ağa, Çirensi, Yoğun ve Sert adlarını taşıyordu. Bütün vadi erik, ayva, armut, elma, dut, ceviz, muşmula, incir gibi meyve ağaçlarıyla doluydu. Bazı yerlerde üzüm bağları da vardı. Evler dağınık halde bu meyve bahçeleri içinde yer alıyordu. Meyve ağaçlarının olmadığı yerlerde mısır ve buğday ekiliyordu. Köylülerin başlıca geçim kaynağı meyvecilikti. Meyvelerin bir kısmını yaş meyve olarak Erzurum’da satıyor, bir kısmını kurutup saklıyorlardı. Hahuli Deresi’nin yukarısında Tortum Çayı’na karışan Kishasu adlı derede kesme taştan inşa edilmiş tek kemerli bir köprü vardı. Bu köprünün başında, yolun kıyısında kaba kesme taştan yapılmış bir kilise bulunuyordu. Hahuli Manastırı ise bu vadinin orta kesiminde inşa edilmişti (5:59).

Hahuli, 1935 genel nüfus sayımında Erzurum ilinin Tortum kazasına bağlı Kisha nahiyesinin bir köyüydü. 1959 yılında, “yabancı kökten geldiği ve iltibasa yol yabancı kökten geldiği anlaşılan ve iltibasa yola açtığı” gerekçesiyle adı Bağbaşı olarak değiştirildi (6:666).

TARİHSEL YAPILAR
Hahuli’de Hahuli Manastırı‘na ait dinsel yapılar ve kale, köyün başlıca tarihsel yapılarıdır. Hahuli Manastırı bir ana kilise, 10 küçük kilise, surlar, başka yapılardan oluşmaktadır. Manastırın bütün yapıları 10. yüzyılda inşa edilmiştir.Matiane Kartlisa’da yer alan bilgiye göre, Hahuli Manastırı’nı Tao‘nun Gürcü hükümdarı III. Davit (Kurapalati) tarafından kurulmuştur. İoane Okropiri’nin Matta İncili çevirisine (11. yüzyıl) düşülen nota göre manastır, Meryem Ana’ya adanmıştır. Buradaki Meryem Ana ikonu, Kurucu Davit’in öncülüğünde Hahuli’den Gürcistan’da Gelati Kilisesi’ne götürülmüştür.

Manastırın ana kilisesi olan Hahuli Kilisesi, kubbeli bir yapıdır ve bugün büyük ölçüde ayaktadır. Duvar resimlerinin bazı kısımları günümüze ulaşmış olan kilise günümüzde cami olarak kullanılmaktadır. Ana kilisenin avlusunda, biri ana kilisenin güneyinde diğeri kuzeyinde bulunan tek nefli iki küçük kilise bugün de büyük ölçüde ayaktadır. Biri ana kilisenin güneyinde diğeri güneydoğusunda bulunan tek nefli iki küçük kilise ise, tamamen yıkılmıştır. Manastırın surlarının dışında, güneydoğu tarafında, derenin sağ kıyısında bulunan tek nefli küçük kilise , büyük ölçüde ayaktayken, ana kilisenin batısında yer alan küçük kilisesi ise yıkılmıştır. Manastırın surlarının dışında, güneybatısında bir başka küçük kilise ile doğu tarafındaki tek nefli küçük kilise de büyük ölçüde ayaktadır. Manastırın surlarının dışında, güneydoğu tarafında küçük bir kilisenin daha olduğu bilinmektedir. Tek nefli bu yapıdan geriye bir şey kalmamıştır (7:48, 122-125).

Manastırın yakınında Hahuli Kalesi yer alır. Kale vadiden geçen yolu kontrol etmek ve manastırı korumak amacıyla 650 metre yükseklikte kayalık bir tepede, kabaca işlenmiş taşlarla harç kullanılarak inşa edilmiştir. Büyük bir kale olan Hahuli Kalesi’nden (105 × 40 m) geriye kayalık tepenin etrafını çevreleyen sur duvarları kalmıştır. Surlarda yarım daire biçimli burçların varlığı kalıntılardan fark edilmektedir. Kalenin kuzeybatı tarafı daha sağlam tutulmuş, çift duvar örülmüştür. Bu kısımda günümüze ulaşan duvar kalıntısı 4 metreyi bulmaktadır (7:288; 8:140).

KAYNAKÇA:
1. ^ Defter-i Caba-i Eyalet-i Çıldır 1694-1732 (Gürcüce ve Osmanlıca), (Yayıma hazırlayan) Tsisana Abuladze, Tiflis 1979.
2. ^ 1935 Genel Nüfus Sayımı, İstanbul, 1937.
3. ^ Yunus Özger, “XIX. Yüzyılda Tortum’un Nüfus Durumu“.
4. ^ Nodar Şengelia, “Gürcistan Vilayetindeki Mamirvan Livası“.
5. ^ Ekvtime Takaişvili, 1917 Yılında Güney Gürcistan’da Arkeolojik Araştırma Gezisi (Gürcüce), Tiflis, 1960.
6. ^ Köylerimiz, (Yayımlayan) İçişleri Bakanlığı, Ankara, 1968.
7. ^ Tao-Klarceti – Tarihsel ve Kültürel Anıtlar Kataloğu (Gürcüce), (Editör) Buba Kudava, (Yazarlar) Nestan Bagauri, Zurab Batiaşvili, İrma Beridze, Buba Kudava, Nikoloz Jğenti, Goça Saitidze, Natia Hizanişvili, Tiflis, 2018.
8. ^ 2016 Yılı Tao-Klarceti Tarihi Eserleri Araştırma Gezisi Sonuçları (Gürcüce), Tiflis, 2017.