VARTHELİ (Gürcüce: ვართხელი; okunuşu: “varth’eli”), tarihsel Klarceti bölgesindeki yerleşmelerden biridir. Bugün Artvin ilinin Ardanuç ilçesine bağlı bir köydür. Adı 1925 yılında Meşeköy olarak değiştirilmiştir.
Vartheli, Ardanuç‘un güneybatısında, Artvin merkez ilçesi sınırında yer alır. Ardanuç kasabasına 52 km uzaklıktadır. Çevresinde Sahre (Ovacık) ve Kaptahori (Peynirli) adlı köyler bulunmaktadır.
KÖYÜN ADI
Vartheli, bu yerleşmenin bilinen en eski adıdır. Bu ad Gürcüceden Türkçeye Varthel olarak girmiştir. Nitekim 1574 v1 1595 tarihli Osmanlı tahrir defterlerinde, Muvahhid Zeki’nin 1927 yılında yayımlanan Osmanlıca kitabında Varthel (وارتخەل) olarak geçer (1:35; 2:116). 93 Harbi’nde (1877-1878) Klarceti bölgesini ele geçiren Ruslar ise, köyün adını Gürcüce yazılışına uygun biçimde Varheli (Вартхели) olarak kaydetmiştir (3).
Vartheli adının anlamına dair belli başlı kaynaklarda bilgi yer almamaktadır. Köyde Hodaburi (ხოდაბური), Kabduri (ქაბდური), Karauli (ქარაული) gibi mevki adları bugün de bilinmektedir (4:184). Bulunduğu bölge itibarıyla Vartheli’nin eski bir Gürcü yerleşmesi olduğu söylenebilir. Köydeki kilise kalıntısı da buna işaret etmektedir. Çünkü Osmanlıların Gürcülerden ele geçirdiği köylerde, halk Müslümanlaştırıldığı için yeni kiliseler inşa edilmemiştir.
DEMOGRAFİ
Vartheli köyünün erken dönemlere ait nüfusunu 1574 ve 1595 Osmanlı tahrir defterleri üzerinden verilebilir. 1574 tarihli Defter-i Mufassal-i Vilayet-i Gürcistan adlı Osmanlı tahrir defterine göre Varheli’de 24 hane yaşıyordu. Her hanenin 5 kişiden oluştuğu kabul edilirse, köyün nüfusunun 120 kişiden oluştuğu ortaya çıkar. Bu tarihte köyün nüfusunun tamamı Hristiyan olarak kaydedilmiştir. Yaklaşık yirmi yıl sonra, 1595 tarihli Defter-i Mufassal-i Liva-i Ardanuç adlı Osmanlı tahrir defterine göre ise, hane sayısı değişmemiş, ancak 6 hane Müslüman olarak kaydedilmiştir. Osmanlı idaresinin vergi tahsil etme ve askere alma amacıyla 1835 yılında gerçekleştirdiği nüfus tespitine göre, Vartheli’de 20 hanede 39 erkek yaşıyordu. Erkek sayısı kadar kadın eklenince, köyün nüfusunun yaklaşık 78 kişiden oluştuğu ortaya çıkar (1:35, 38). 1574 yılından sonra yaklaşık 250 geçmesine karşın, Vartheli’nin nüfusu artmayıp, aksine ciddi biçimde azalmış olması dikkat çekicidir.
Rus idaresinin 1886 yılındaki tespite göre ise, Vartheli’nin nüfusu 153 kişiden oluşuyordu. Nüfusun tamamının “Türk” olarak kaydedilmiş olması, Osmanlı döneminde köyün demografik yapısının değişmiş olduğunu göstermektedir. Köyün Hıristiyan nüfusu, Müslüman olduktan sonra asimile olup Türkleşmiş olabilir (3).
1922 yılında Artvin livasında yapılan nüfus tespitine göre, Ardanuç nahiyesine bağlı olan köyün nüfusu 3 hanede yaşayan 6 kişiden oluşuyordu. Bu tarihte de köyün nüfusu “Türk” olarak kaydedilmiştir (5). 1935 genel nüfus sayımında köyün nüfusu 108 kişi olarak tespit edilmiştir (6:280). Bugün köyde yaklaşık 60 kişi yaşamaktadır.
TARİHÇE
Vartheli, tarihsel Gürcistan’ın güneybatı topraklarını oluşturan bölgelerden biri olan Klarceti‘de yer alıyordu. Osmanlılar bu bölgeyi ve köyü 16. yüzyılın ortasında, birleşik Gürcistan Krallığı’ndan sonra bu bölgeye hakim olan ve Gürcü atabeglerin yönettiği Samtshe Atabeyliği’nden ele geçirdi. 1574 tarihli Defter-i Mufassal-i Vilayet-i Gürcistan adlı Osmanlı tahrir defterine göre Ardanuç livasında Ardanuç nahiyesine bağlıydı. Bu tarihte Hıristiyan olan köy, Osmanlı döneminde Müslüman olup Türkleşmiştir.
Vartheli, uzun süre Osmanlı idaresinde kaldıktan sonra, 93 Harbi’nin (1877-1878) ardından Rusların eline geçti. Rus idareside Artvin sancağının (okrug) Ardanuç kazasına (uçastok) bağlıydı. Bu kazanın Sahre nahiyesinin dört köyünden biriydi. Birinci Dünya Savaşı’nın sonuna doğru bölgede Rus idaresinin sona ermesinin ardından bağımsız Gürcistan’ın (1918-1921) sınırları içinde kaldı. Kızıl Ordu’nun Gürcistan’ı işgali sırasında Ankara Hükümeti’nin verdiği ültimatom üzerine Gürcistan hükümetinin Artvin bölgesinden çekilmesiyle köy fiilen Türkiye’ye katıldı. 16 Mart 1921’de, Sovyet Rusya ile Ankara Hükümeti arasında imzalanan Moskova Antlaşması’yla da Vartheli Türkiye’ye bırakıldı (7:II.41).
Ertesi yıl Artvin livasında yapılan nüfus tespitine göre Vartheli, bu livanın Ardanuç nahiyesine bağlıydı. Ne var ki köy neredeyse boşalmıştı (5). Rus idaresi sırasında köyün halkı Osmanlı ülkesine göç etmiş olmalıdır. Vartheli adı, Türkçe olmadığı için 1925 yılında Meşeköy olarak değiştirilmiştir (8:142). Bununla birlikte köyün eski adı yeni adıyla birlikte “Meşeköy (Varthel)” biçiminde uzun süre resmi kayıtlarda kullanılmıştır (9).
TARİHSEL YAPILAR
Vartheli’de varlığı bilinen tek tarihsel yapı, Vartheli Kilisesi’dir. Köyün 400 metre güneyinde yer alan ve bir köy kilisesi olan yapı tamamen yıkılmıştır. Bugüne ulaşmış bir yapı taşı, 1,6 metre çapında ve 1,8 metre yüksekliktedir. Toprağın içindeki bir yapı kalıntısının hububat deposu veya su sarnıcı olduğu tahmin edilmektedir. Günümüze ulaşan kalıntılardan kilisenin kesme ve moloz taştan inşa edildiği anlaşılmaktadır. Kilisenin bulunduğu yer köylüler tarafından “Cennet” olarak adlandırılmaktadır (4:106).
KAYNAKÇA:
1. ^ Klarceti (Gürcüce), Mamia Pağava, Meri Tsintsadze, Maia Baramidze, Malhaz Çoharadze, Tina Şioşvili, Şota Mamuladze, Ramaz Halvaşi, Nugzar Mgeladze, Zaza Şaşikadze, Cemal Karalidze, Batum, 2016.
2. ^ Muvahhid Zeki, Artvin Vilayeti Hakkında Malumat-ı Umumiye (Osmanlıca), 1927.
3. ^ “Ardanuç kazası (1886 Yılı)” (Rusça).
4. ^ 2015 Yılı Tao-Klarceti Tarihi Eserleri Araştırma Gezisi Sonuçları (Gürcüce), Tiflis, 2016.
5. ^ Nurşen Gök, “Artvin Livası’nın Anavatan’a Katılışı Sırasındaki Durumuna İlişkin Belgeler”, Ankara Üniversitesi Türk İnkılâp Tarihi Enstitüsü Atatürk Yolu Dergisi, Sayı: 41, Mayıs 2008, s. 89-104.
6. ^ 1935 Genel Nüfus Sayımı, İstanbul, 1937.
7. ^ Mustafa Kemal Atatürk, Nutuk, İstanbul, 1934, 3 cilt.
8. ^ Muvahhid Zeki, Artvin Vilayeti Hakkında Malumat-ı Umumiye, İstanbul, 2010.
9. ^ 1980 Genel Nüfus Sayımı, Ankara, 1981.
TAO-KLARCETİ 